آشنایی با برخی از صنایع دستی ایران

اگر چه تاریخ دقیق آغاز گلیم بافی در هاله ای از ابهام قرار دارد , اما آثار و مدارک به دست آمده از آن جمله بقایایی از یک گلیم , متعلق به ۶۰۰۰ سال قبل از میلاد مکشوف در آناتومی ترکیه , مؤید آن است که این هنر از هزاران سال پیش رواج داشته است برای بافت گلیم , از دارهای عمودی و افقی استفاده می شود و ابزار کار نیز شامل شانه دفتین , کارد و یا قیچی است

صنایع دستی ایران از لحاظ تنوع و گوناگونی , در رأس همه کشورهای ‏جهان قرار دارد و تنوع آن به ۱۵۰ رشته می رسد. اما در این مختصر , تنها به ‏معرفی بیشتر چند رشته هنری که در مجموع از اهمیت بیشتری برخوردارند ‏می پردازیم : ‏

● زیر اندازهای سنتی : ‏‏

بی شک در مجموعه صنایع دستی و هنرهای سنتی ایران , زیراندازها ‏جایگاه شایسته ای دارند.‏ ‏

‏۱) گلیم و گلیم بافی در ایران : ‏ ‏‏

اگر چه تاریخ دقیق آغاز گلیم بافی در هاله ای از ابهام قرار دارد , اما آثار و ‏مدارک به دست آمده از آن جمله بقایایی از یک گلیم , متعلق به ۶۰۰۰ سال ‏قبل از میلاد مکشوف در آناتومی ترکیه , مؤید آن است که این هنر از هزاران ‏سال پیش رواج داشته است . برای بافت گلیم , از دارهای عمودی و افقی ‏استفاده می شود و ابزار کار نیز شامل شانه (دفتین), کارد و یا قیچی است ‏‏. ‏

‏۲) قالی و قالی بافی در ایران : ‏ ‏

با کشف «قالی پازیریک» به سال ۱۹۴۹ م به همت «رودنکو» باستان ‏شناس روس, در «بی اسک» در منطقه آلتایی نواحی جنوبی سیبری , که ‏طرحها و نقوش آن , عیناً در دیگر آثار ایرانی چون بنای تخت جمشید نیز به ‏چشم می خورد, بنا بر نظر هنرشناسان در ایران یافته شده و متعلق به ‏حدود ۵۰۰ سال قبل از میلاد یعنی دوره هخامنشی است, در این نکته ‏کوچکترین تردیدی باقی نماند که زادگاه هنر بی همتای قالی بافی , ایران ‏بوده است. ‏

● فلز و فلز کاری : ‏ ‏

آثار فلزی مربوط به هزاره چهارم و پنجم قبل از میلاد که از «تپه سیلک» ‏کاشان به دست آمده و به عنوان کهن ترین اشیاء مسی شناخته شده , ‏گواهی است بر پیشینه و قدمت دیرینه فلزکاری در ایران . ‏ ‏

۱) قلمزنی : ‏

هنر تراش, نقر, ایجاد و انتقال طرحها و نقشهای سنتی بر فلز در اثر ضربات ‏چکش بر قلمهای مختلف را «قلمزنی» می گویند . ‏

۲) ملیله کاری : ‏ ‏

ملیله کاری حاصل کار طلایا نقره ای است که به صورت مفتولهای باریکی در ‏آمده , ولی با صرف وقت و دقت بسیار و مهارت و هنرمندی ملیله کار , بر ‏مبنای شی ء یا محصول مورد نظر و با بهره گیری از طرحها و نقوش سنتی ‏به هم پیوند و ارتباط یافته اند . ‏

۳) مینا کاری : ‏

اگر چه هنر میناکاری ایران, پیش از قرن دهم قمری نمونه های قابل ‏ملاحظه ای از لحاظ تعداد بر جای نمانده است , اما آنچه که از بررسی ‏معدود آثار باقی مانده و نظرات محققان به دست می آید آن است که ‏سابقه میناکاری در ایران به هزاره دوم پیش از میلاد می رسد. ‏ ‏

‏‏ ۴) ساخت زیور آلات : ‏ : ‏

ساخت زیورآلات در ایران از دوره مادها و از هزاره دوم پیش از میلاد مرسوم ‏و متداول بوده , ولی امروزه زیباترین و کامل ترین زینت آلات از نظر طرح و ‏نقش , ظرافت و زیبایی و دقت , از آن ترکمنهاست. ‏

● هنرهای چوبی : ‏

‏‏‏ ‏۱) خاتم سازی : ‏ ‏ :

خاتم هنر آراستن سطح اشیاء چوبی , به صورتی شبیه موزاییک با مثلثهای ‏کوچک , سه پهلو برابر یا دو پهلو برابر چوبی , استخوانی یا فلزی است که ‏لااقل از حدود ۴۰۰ سال پیش به این سو , در برخی از شهرهای کشورمان و ‏بیشتر در شیراز و اصفهان رواج داشته و دارد ‏ .

‏‏‏ ‏‏۲) منبت کاری چوب : ‏

یکی از ظرایف صنایع دستی ایران که چونان دیگر انواع این «هنر ـ صنعت» ‏پر پیشینه , سرشار از شگفتیهای هنری است و دست اندرکاران آن از مواد ‏اولیه ارزان و فراوان , محصولات گرانبها و هنری بسیار جالب به وجود می ‏آروند, «منبت کاری» است. ‏

‏‏‏ ‏‏‏ ۳) معرق روی چوب : ‏ ‏

هنر معرق روی چوب یکی دیگر از رشته های صنایع دستی چوبی است که ‏اگر چه طبق اسناد و مدارک موجود در هنر پدید آمد, اما از روزگاران بسیار ‏دور به ایران راه یافت و هنرمندان و صنعتگران ایرانی تکمیل کننده و ‏گسترش دهنده آن بوده اند . ‏

● شیشه گری : ‏ ‏ ‏

در تعریف شیشه گفته شده است : «شیشه جسمی است شفاف و حاکی ‏ماوراء و شکننده ,شیشه مخلوطی است از سلیکاتهای قلیایی که از ذوب و ‏سپس شکل دادن آنها با دست یا قلب , پدید می آید و از آنجا که شیشه ‏دارای شکل هندسی نیست , می توان آن را به شکلهای دلخواه در آورد». ‏ ‏ ‏

● سفالگری و سرامیک سازی: ‏‏ ‏ ‏

در تعریف شیشه گفته شده است : «شیشه جسمی است شفاف و حاکی ‏ماوراء و شکننده ,شیشه مخلوطی است از سلیکاتهای قلیایی که از ذوب و ‏سپس شکل دادن آنها با دست یا قلب , پدید می آید و از آنجا که شیشه ‏دارای شکل هندسی نیست , می توان آن را به شکلهای دلخواه در آورد». ‏ ‏ ‏ ‏

● مروارید بافی : ‏

مروارید بافی یکی از رشته های صنایع دستی است که طی چند سال اخیر ‏در استان گیلان رواج یافته است . مروارید یک نوع چوب ترکه یی است که از ‏اطراف تهران , کرج,سولقان , بهار همدان , ملایر, مراغه تهیه می شود. مروارید بافان پس از تهیه ی ترکه از مناطق فوق آن را انبار نموده ‏و به تدریج پس از گرفتن زوائد آن , ترکه ها را از طول به سه یا چهار قسمت ‏تقسیم نموده و آن را در باتیلهای مخصوصی با آب می جوشانند و لایه ی ‏رویی آن را می گیرند و پس از خشک شدن جهت بافتن از آنها استفاده می ‏کنند. مروارید دارایویژگیهای خاص خود می باشد. پس از بافتن مروارید باید ‏آنرا نزدیک به ۴۸ ساعت در معرض آفتاب بگذارند و این کار بدین جهت انجام ‏می گیرد که بر اثر تابش نور آفتاب به ترکه های مروارید, رنگ آنها روشن تر ‏شده و به رنگ طلایی در آید. در مرارید بافی علاوه بر ترکه های مروارید , از ‏مواد دیگری مانند تخته ی سه لائی , انواع میخ , روغن جلا و مفتولهای ‏سیمی نیز استفاده می شود و ابزار آلات تولید مروارید عبارتست از : اره , ‏رنده, چکش , انبردست , گاز انبر و قیچی باغبانی. ‏

مرکز اصلی فعالیت دست اندرکاران این صنعت اطراف آستانه ی اشرفیه و ‏مخصوصا قریه ی کورکا , می باشد و بطور پراکنده در مناطق دیگر استان ‏گیلان از جمله اطراف بندر کیاشهر و در صیقلان بازار جمعه نیز دیده می شود.‏

● قلابدوزی : ‏ ‏

قلابدوزی یکی از دوختهای غنی و زیبایی ایرانی است که سابقه ای بس ‏طولانی داشته و سابقه آنرا ۳۳۰ تا ۵۵۰ سال قبل از میلاد دانسته اند ‏حفاریهای لولان در منتهی الیه شرق ایران پرده از ابهامی که در رواج کامل ‏این هنر در ایران بر میدارد بر حسب نوشته سیدویندوس,اسقفکلرمن, ‏منسوجات بافت ایران در قرن پنجم میلادی به تمام مغرب زمین تا گل می ‏رفته است و با آنکه مشکل است که پارچه از آنطمان باقی مانده باشد ‏معهذا بیشتر از ۶۰ قطعه نموه پارچه های ساسانی در موزه های دنیا ‏موجود است که معرف ترقی این هنر در آن دوره و برای متخصصین فنی و ‏محققین راهنمای خوبی می باشد. ‏

▪ قلاب : ‏ ‏ ‏

وسیله ای است فلزی و تا حدودی شبیه به قلاب معمولی با این تفاوت که ‏نوک آن بر خلاف سایر قلابها نی است و فاقد انحنای قلاب های عادی می ‏باشد و در عوض دارای یک بریدگی مورب در فاصله پنج میلی متری نوک ‏قلاب است این وسیله که متشکل از میله ای تقریبا ۷ سانتی متری در انتها ‏به سطحی قاشق مانند با ضخامت تقریبی ۵ میلی متر ختم می شود و ‏دارای دسته ای خراطی شده می باشد . انواع قلابدوزی : ‏.

ـ قلابدوزی به شیوه ساده ‏

ـ قلابدوزی به شیوه ضخیم دوزی برجسته ‏ ‏

ـ قلابدوزی به شیوه مدرن ‏

● حصیر : ‏

حصیر بافی یا بافت بوریا یکی از قدیمیترین صنایع دستی و شاید کهنه ترین ‏آنهاست. نمونه های بدست آمده در بین النهرین و آفریقا گواه آنست که ‏حصیر بافی و سبد بافی منشا نه فقط نساجی , بلکه سفالگری یا کوزه ‏گری نیز بوده و اسناد و مدارکی در دست است که نشان می دهد نخستین ‏زیراندازهای بشری از نی و گیاهانی که در باتلاقهای سفلای بین النهرین ‏می روئیده, تهیه شده و اولین سرپناه ها پس از زندگی در غارها به کمک ‏حصیر و نی پدیده آمده است . ‏

▪ مراکز تولید: ‏

در استانهای سیستان وبلوچستان , خوزستان , کردستان, هرمزگان , ‏بوشهر , کرمان , یزد , فارس , مازندران , گیلان و تهران حصیر بافی در ‏خوزستان , خراسان و آذربایجان شرقی سبد بافی در گیلان مروارید بافی و ‏چم بافی رایج است.‏

▪‏ انواع مواد اولیه مصرفی : ‏‏

مواد اولیه مورد مصرف حصیربافان نقاط مختلف ایرانبه نسبت تنوع محیط ‏جغرافیایی کشور مختلف و بیشتر عبارت است از : برگ درخت خرما (پیش) , ‏برگ درخت خرمای وحشی نر (برگ) , برگ درخت خرمای وحشی ماده (داز) ‏ساقه های نی باتلاقی مناطق گرمسیری خوزستان , ساقه های نی ‏باتلاقی مناطق سردسیر اطراف دریاچه زریوار نزدیک شهر مریوان ساقه ‏های نی باتلاقی مردابهای انزلی (لی یا لیغ) ساقه های گندم در استان ‏های زنجان و آذربایجان ساقه های نی خودروی اطراف رودخانه های استان ‏فارس (مور) ساقه های نی باتلاقی اطراف دریاچه ها مون در نزدیکی زابل ‏ترکه بید در استانهای تهران و مازندران و روستاهای مراغه و ساقه های نی ‏خود روی اطراف جویهای آب (نی باغی) . ‏

▪‏‏‏ ‏ ابزار حصیر بافی : ‏ ‏

ابزار و وسایل مورد استفاده در حصیر بافی بسیار محدود بوده و از تعدادی ‏ابزار و ابتدایی نظیر داس,انواع کارد , سوهان , درفش , قیچی , سوزن و ... ‏تجاوز نمی کند.‏

●‏‏‏ ‏سکه دوزی : ‏ ‏

سکه دوزی یکی از هنرهای دستی بلوچستان است که عموما خانواده های ‏بلوچ از آن جهت تزئین رویه ی رختخواب یا زینت گردن شتر در موقع عروسی ‏استفاده می کنند و اغلب جهت زینت اطاق نیز به دیوار می آویزند.‏

●‏‏‏ سوزن دوزی : ‏ ‏ ‏

باز هم بلوچستان , این خطه ی گسترده و خشک , با مردمان سخت کوش و ‏خستگی ناپذیرش خاستگاه یکی از ظریف ترین هنرهای دستی ایرانی نیز ‏هست و آنچه ساکنان این منطقه از دیرباز پیشکش سایر هموطنان خود و ‏نیز ساکنان دسگر نقاط جهان کرده اند . تلفیقی صمیمانه از صبر و هنر زنان ‏و دختران هنرمندی است که در هیات سوزندوزی هایی ظریف و جذاب ‏متجلی است. ‏

سوزن دوزی تنها به بلوچستان ختم نمی شود: ‏

ارزنده ترین صنعت دستی مهان که در ۴۲ کیلومتری شهرستان تبریز واقع ‏شده , سوزندوزی است. ‏

● سکمه دوزی : ‏ ‏

سکمه دوزی عبارت است از بیرون کشیدن تعدادی تار یا هر دو از نقطه یا ‏نقاط معین از پارچه پر کردن جای آنها با سوزن دوزی بطوریکه نقش از آن ‏پدید آید جای بریدن نخها را با ردیفهای فشرده و ظریف بخیه دوزی شده حفظ ‏می کنند و با گلدوزی اضافی در جائی که نخهایش بیرون کشیده شده نقش ‏ستاره ای را نمایان می سازند.‏

● بامبو : ‏

بامبو که در زبان فارسی به نی خیزران شهرت دارد, گیاهی است که در ‏دامنه کوهها و تپه هایی که دارای رطوبت ۶۵ تا ۹۰ درصد باشد روئیده یا ‏کشت می شود . ‏

● پاپوشهای سنتی : ‏ ‏

مناطق کوهستانی کردستان و باختران و گذرگاههای صعب العبور آن ها , ‏کم بودن راههای ارتباطی ماشین رو , نوع معیشت مبتنی بر دامداری و ‏کشاورزی و ضرورت تحرک فراوان در فصول سه گانه بهار و تابستان و پائیز ‏‏(که فصلهای کار هستند) پا افزاری را می طلبد که سبک راحت مقاوم خنک و ‏در عین حال ارزان باشد و خود عشایر , روستائیان و جواع مشهری و جوامع ‏نیمه شهری با امکانات موجود در منطقه قادر به تولید آن باشند . ‏

● چاروق‏ ‏

چاروق یا چارق نوعی پایپوش قدیمی و پای افزار دهقانان است که بندها و ‏تسمه های بلند دارد و بندهای آنرا به ساق پا می پیچیند که اصطلاحا به آن ‏شم , پا تا به و پالییک نیز گفته می شود در سالهای اخیر تا حدودی جنبه ‏های مصرفی خود را از دست داده و تولید آن بیشتر جنبه تزئین دارد ولی ‏هنوز کم و بیش در اکثر مناطق روستائی کشور تولید می شود. ‏

روشن بابائی همتی‏