۲۱ آبان ۱۳۲۸ جبهه ملی ایران تاسیس شد

در روز ۲۱ آبان ۱۳۲۸ جبهه ملی ایران تاسیس شد جبهه ملی ایران نخستین و مهم ترین گروهی بود که در تاریخ سیاسی ایران بر مبنای ملی گرایی تشکیل شد

در روز ۲۱ آبان ۱۳۲۸ جبهه ملی ایران تاسیس شد. جبهه ملی ایران نخستین و مهم‌ترین گروهی بود که در تاریخ سیاسی ایران بر مبنای ملی‌گرایی تشکیل شد. نطفه شکل‌گیری این گروه به وقایع مربوط به انتخابات شانزدهمین دوره مجلس شورای ملی بازمی‌گردد. دخالت هژیر، وزیر دربار در جریان برگزاری انتخابات دوره شانزدهم مجلس شورای ملی اعتراضات بسیاری را از سوی گروه‌ها و چهره‌های سیاسی موجب شد. از آن جمله گروهی نوزده نفره از نخبگان و روزنامه‌نگاران بودند که با محوریت دکتر محمد مصدق در اعتراض به دخالت‌های دولت وقت در ۲۲ مهرماه ۱۳۲۸ در کاخ مرمر متحصن شدند. متحصنین خواسته خود را لغو انتخابات تا تعیین دولتی بی‌طرف برای برگزاری و نظارت بر برگزاری انتخابات آزاد اعلام کردند. هر چند این تحصن به سرانجامی نرسید ولی مقدمات تاسیس جبهه ملی را فراهم کرد. چندی پس از پایان تحصن، متحصنین در منزل مصدق جمع شدند. آن‌چنان که گفته می‌شود در این جلسه که روز ۲۱ آبان ۱۳۲۸ برگزار شد، سیدحسین فاطمی در سخنانی پیشنهاد تشکیل ائتلاف جبهه ملی را داد و به این ترتیب جبهه ملی ایران به رهبری محمد مصدق تشکیل شد.

علاوه بر دکتر مصدق، نام افرادی چون احمد ملکی مدیر روزنامه ستاره، محمدحسن کاویانی، کریم سنجابی، احمد زیرک‌زاده، عباس خلیلی مدیر روزنامه اقدام، عمیدی نوری مدیر روزنامه داد، سیدعلی شایگان، شمس‌الدین امیرعلایی، سیدمحمود نریمان، ارسلان خلعتبری، آیت‌الله غروی، ابوالحسن حائری‌زاده، حسین مکی، مظفر بقایی، عبدالقدیر آزاد، محمدرضا جلالی نائینی مدیر روزنامه کشور، سیدحسین فاطمی مدیر روزنامه باختر امروز و مشاراعظم در هیات مؤسس ۱۹ نفره جبهه ملی ایران به چشم می‌خورد.در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت، جبهه ملی ایران نقشی محوری داشت. در همین دوران بود که با پیوستن حزب ایران و سازمان پان ‌ایرانیسم، حزب پان‌ ایرانیست به رهبری پزشکپور، نهضت خداپرستان سوسیالیست به رهبری حسین راضی و محمد نخشب، حزب ملت ایران به رهبری داریوش فروهر، حزب جامعه مسلمانان مجاهد، نیروی سوم و بعد‌ها برخی از هواداران خلیل ملکی، جبهه ملی به مهم‌ترین سازمان سیاسی ملی‌گرای ایران آن دوران تبدیل شد.

فعالیت جبهه ملی اول از تأسیس تا انحلال که همزمان با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ اتفاق افتاد، را می‌توان به دو دوره خلاصه کرد. اول، از زمان تأسیس تا ۳۰ تیر ۱۳۳۱، که در این دوره به دلیل مساله تلاش برای ملی شدن نفت نوعی همگرایی بین اعضاء وجود داشت و آن را می‌توان دوره‌ای طلایی از همکاری میان نیروهای تحول‌خواه به حساب آورد. اما دوره دوم فعالیت جبهه ملی ایران که از نخست‌وزیری مجدد دکتر مصدق تا کودتای ۲۸ مرداد را شامل می‌شود، دورانی سرشار از اختلاف بود. طیف‌بندی‌ها میان اعضای جبهه آرام آرام به ساختار کلی آسیب می‌رساند. واگرایی اعضا تا آنجا پیش رفت که وقتی نیروهای نظامی و هواداران شاه با همکاری نیروهای خارجی در تاریخ ۲۸ مرداد دست به کودتا زده و دولت ملی مصدق را سرنگون کردند، از میان ۱۹ نفر عضو هیات موسس جبهه، تنها ۳ یا ۴ نفر در کنار مصدق بودند و دیگران یا کنار رفتند و یا آشکارا علیه دولت ملی مصدق نقش‌آفرینی کرده و به جریان کودتا پیوستند.

شب بعد از کودتا حزب مردم ایران جلسه‌ای تشکیل داد و از دکتر محمد مصدق اعلام پشتیبانی کرد. در همین اثنا بود که ایده اولیه ایجاد تشکلی برای مقابله با کودتا مطرح و در جلساتی که به میزبانی آیت‌الله سیدرضا زنجانی با حضور حسین شاه‌حسینی و ابراهیم کریم‌آبادی انجام شد توانستند قدم‌های نخست را در شرایط خفقان پس از کودتا بردارند. هسته اولیه تشکیل دهنده نهضت مقاومت ملی شامل آیت‌الله سیدرضا زنجانی، محمد نخشب، حسین شاه‌حسینی و ابراهیم کریم‌آبادی بودند.

پس از موافقت آیت‌الله سیدرضا زنجانی بیش از ۲۰۰ نسخه اعلامیه دستنویس با عنوان «نهضت ادامه دارد» تهیه و شبانه توسط ایشان، شاه‌حسینی و عباس رادنیا در بازار، خیابان شاپور و فرعی‌های خیابان فرهنگ پخش شد. چند روز بعد آیت‌الله زنجانی از نمایندگان احزاب سیاسی درخواست کرد تا در جلسه‌ای در منزل وی شرکت کنند.در آن جلسه برای دعوت از نمایندگان مورد اعتماد احزاب و گروه‌های ملی و مذهبی، جهت عضویت در سازمان جدید، مذاکره و تبادل نظر شد. در این جلسه، نخشب به نمایندگی از حزب مردم ایران، خرگامی به نمایندگی از حزب ایران، عظیما به عنوان نماینده حزب ملت ایران، حاج حسن قاسمیه، مهندس مهدی بازرگان، حسین شاه‌حسینی، صدرالحفاظی، احمد توانگر و مهندس وفایی حضور داشتند. در این جلسه بود که نام «نهضت مقاومت ملی» بر گروه تازه تاسیس نهاده شد. پس از چندی به درخواست آیت‌الله زنجانی نظر حقوقی نهضت توسط دکتر عبدالله معظمی تنظیم شده و در جلسه‌ای که در منزل وی تشکیل شده بود، به تصویب اکثریت اعضا رسید.

نهضت مقاومت ملی اهداف خود را حول سه محور اصلی «ادامه نهضت ملی و اعاده حیثیت استقلال ایران و برقراری حکومت ملی، مبارزه با هرگونه استعمار خارجی اعم از انگلیس و روس و آمریکا، مبارزه با حکومت‌های دست‌نشانده و عمال فساد» تعریف کرد و فعالیت‌هایی را در جهت مبارزه با رژیم سامان داد.راهپیمایی در اعتراض به محاکمه مصدق در ۲۱ آبان ۱۳۳۲، تعطیلی بازار و دانشگاه و اعتصابات دیگر، راهپیمایی ۱۶ آذر دانشجویان در اعتراض به سفر نیکسون که به شهادت ۳ دانشجو انجامید، مخالفت با کنسرسیوم نفت (۱۲نفر از نیروهای فعال جبهه به همین دلیل از دانشگاه‌ها اخراج شدند)، مخالفت با برپایی مجلس هفدهم و آزاد ندانستن آن از جمله فعالیت‌های نهضت مقاومت ملی در طول دوران حیات خود بود.بعد از مدتی بین سران نهضت مقاومت ملی اختلاف نظر ایجاد شد. بعضی از اعضا همچون سران حزب ایران معتقد بودند دولت کودتا با نهادهای قانونی خود، یک رژیم قانونی است و ترجیح دادند که اعتراضات خود را متوجه مسائل ملموس‌تری همچون وجود برخی از وزیران، تحت نظر بودن مصدق و عدم آزادی مطبوعات سازند و به صورت اپوزیسیون درون حکومت عمل کنند در حالی که نیروهای رادیکال‌تر همچون آیت‌الله زنجانی، مهندس بازرگان، دکتر سحابی، آیت‌الله طالقانی و... اساس نظام را فاقد مشروعیت می‌دانستند و به هیچ وجه با ارکان آن حاضر به مصالحه نبودند. این اختلاف باعث جدایی حزب ایران از نهضت شد و با جدایی سران حزب زحمتکشان یا‌‌ همان نیروی سوم ضعف نهضت شدت گرفت. بالاخره فشارهای خارجی و اختلافات باعث شد در طی چهار سال، نهضت مقاومت ملی از هم بپاشد. رژیم نیز کلیه سران آن را به دلیل اینکه سازمان مخل سلطنت مشروطه است، دستگیر کرد و در اوایل سال ۱۳۳۷ نهضت مقاومت ملی منحل شد.

در دوره نخست‌وزیری اقبال، به دنبال قبول طرح آزادی‌های سیاسی جان ‌اف کندی از سوی دولت ایران، فضای باز سیاسی در ایران ایجاد شد و فشار رژیم بر مخالفین کمتر شد. در این دوران اعضای جبهه به فکر تجدید فعالیت خود افتادند و جبهه ملی دوم در روز ۲۳ تیرماه ۱۳۳۹ توسط یک هیأت مؤسس ۳۵ نفری شامل باقر کاظمی، اللهیار صالح، دکتر غلامحسین صدیقی، دکتر کریم سنجابی، دکتر سجادی، دکتر مهدی آذر، اصغر پارسا، ادیب برومند، مهدی بازرگان، کاظم حسیبی، احمد زیرک‌زاده و آیت‌الله محمود طالقانی تشکیل شد و روز سی‌ام تیرماه ۱۳۳۹ اعلامیه تشکیل جبهه ملی دوم به طور گسترده انتشار یافت. همچنین در این سال داریوش فروهر اگرچه در زندان بود اما به عضویت در شورای مرکزی این جبهه ملی دوم انتخاب شد.احزاب و گروه‌های تشکیل دهنده جبهه ملی دوم عبارت بودند از: حزب ایران، حزب ملت ایران، حزب مردم ایران، حزب سوسیالیست، جامعه سوسیالیست‌های ایران و بعد‌ها نهضت آزادی ایران. جبهه ملی دوم در مدت ۳ سال فعالیت خود، روزنامه باختر امروز که یادآور دکتر حسین فاطمی بود را بار دیگر منتشر کرد، به سازمان‌دهی اعتصاباتی در دانشگاه‌ها و دبیرستان‌های مهم پرداخت، یک کنگره سراسری برگزار و کمیته مرکزی پرشماری انتخاب کرد، گروهی از اعضای برجسته اصناف، بازار و دانشگاه‌ها را جذب و راهپیمایی‌هایی برگزار کرد که در یکی از آن‌ها صد هزار نفر شرکت داشتند.جبهه ملی دوم به دنبال اختلافات ایدئولوژیک، استراتژی مقابله با شاه، عناصر تشکیل‌دهنده، موضوعات سازمانی و مسائل مربوط به قیام ۱۵ خرداد و... در سال ۱۳۴۲ به دو جناح رقیب تقسیم شد. جناح نخست که بیشتر از اعضای حزب ایران تشکیل می‌شد، عنوان جبهه ملی دوم را حفظ کرد و فعالیت خود را در کنفدراسیون دانشجویان ایرانی مقیم اروپا تشدید کرد و به انتشار روزنامه باختر امروز و درخواست برقراری دولت دموکراتیک غیرمذهبی در ایران ادامه داد. جناح دوم که از نهضت آزادی، حزب ملت ایران، و جامعه سوسیالیست‌ها تشکیل می‌شد، خود را جبهه ملی سوم نامید. به دنبال اختلافات درونی و جدا شدن تعدادی از اعضا، جبهه ملی دوم در سال ۱۳۴۳ رسما انحلال خود را اعلام کرد.

منبع: تاریخ ایرانی