بررسی ارتباط میزان فلوراید پایه و pH بزاق با dmft كودكان پنج ساله شهر همدان

از آنجایی كه فلوراید نمی تواند مستقیما وارد مایع پلاك یا مایع مینایی شود لذا ابتدا باید در بزاق و سایر مایعات دهان حل شود و سپس براساس شیب غلظتی منتشر شود

● مقدمه

پوسیدگی، انحلال پیشروندهٔ اجزا معدنی مینا، عاج و سمان است و اساساً یك بیماری باكتریایی می‌باشد كه عوامل مختلفی در ایجاد آن نقش دارند.(۱)، اسیدهای حاصل از پلاك باكتریایی موجب تخریب سطح دندان می‌شوند كه این تخریب با نفوذ باكتری‌ها تشدید و ادامه می‌یابد. در صورتی كه pH دهان برای مدت طولانی و مكرراً زیر ۵/۵ باقی بماند دمینرالیزاسیون ممكن است تبدیل به پوسیدگی شود.(۲)

مطالعات بسیاری نشان داده‌اند كه فلوراید به میزان اندك باعث دمینرالیزاسیون مینا و عاج دمینرلیزه می‌شود. به علاوه ساختمان چنین دندانی محتوی غلظتهای افزایش یافته فلوروهیدروكسی اپاتیت است كه نسبت به هیدروكسی اپاتیت مقاومت بیشتری نسبت به حمله اسید دارد.(۳-۴)

از آنجایی كه فلوراید نمی‌تواند مستقیما وارد مایع پلاك یا مایع مینایی شود لذا ابتدا باید در بزاق و سایر مایعات دهان حل شود و سپس براساس شیب غلظتی منتشر شود.(۵)، سن پلاك و نوع هیدرات كربن مصرفی، pH، قابلیت بافرینگ بزاق و وجود یا عدم وجود فلوراید مدت زمان لازم رمینرالیزاسیون و جایگزینی هیدروكسی آپاتیت را مشخص می‌كند.

عوامل موثر در ایجاد پوسیدگی عوامل وابسته به میكروارگانیسم، رژیم غذایی و عوامل مربوط به میزبان می‌باشد.(۶)

فلوراید علاوه بر افزایش مقاومت دندانی به اسید، خود خاصیت ضدمیكروبی داشته و همچنین باعث دوباره معدنی شدن ضایعات پوسیده اولیه می‌شود.(۷)

حجم و قابلیت بافركنندگی بزاق در مجاورت سطوح دندانی نقش اساسی در حفاظت از پوسیدگی داشته و یكی از شاخصهای مهم تلقی می‌شود. بزاق ۸۰% كل دهان را می‌پوشاند و مهمترین منبع فلوراید در داخل دهان است.(۸)، مطالعات اخیر تأثیر ضدپوسیدگی فلوراید را حتی در غلظتهای خیلی پایین‌درمایع پلاك‌وبزاق نشان داده است.(۹)

بالا رفتن غلظت فلوراید در بزاق كه منجر به افزایش فلوراید در مایع پلاك دندانی می‌شود، موجب حفاظت دندان در مقابل پوسیدگی می‌گردد و این عمل در زمان تغییرات موقتی pH رخ می‌دهد.(۱۰)

شواهد ‌كافی وجود دارد كه مهمترین مكانیسم ضد پوسیدگی فلوراید وابسته به غلظت آن در مرحله مایع كریستال مینا و محیط اطراف یعنی پلاك و بزاق است. افزایش فلوراید در بزاق و پلاك دندانی موجب كاهش تولید اسید می‌گردد.(۱۱)

به نظر می‌رسد با توجه به نكات ذكر شده آگاهی كافی از تركیب بزاق اعم از میزان غلظت فلوراید و قابلیت بافركنندگی و آگاهی از pH بزاق می‌تواند در بررسی وضعیت موجود دهان و كنترل فعالیت باكتری‌های ساكن دهان، همچنین محتوای معدنی دندانها نقش مهمی را ایفا نماید. برنامه استفاده همگانی از دهان‌شویه سدیم فلوراید در ایران از برنامه‌های بسیار خوب وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی و وزارت آموزش و پرورش در مدارس ابتدائی است كه از ابتدای سال ۱۳۷۸ به اجرا گذاشته شده است. این طرح كودكان بالای شش سال را پوشش می‌دهد و از آنجایی كه یكی از جوامع هدف در برنامه‌‌های دندانپزشكی پیشگیری، كودكان زیردبستان می‌باشند، لذا این مطالعه با هدف بررسی میزان فلوراید و pH پایه بزاق در كودكان پنج ساله مهدكودكهای شهر همدان در مرحله دندانهای شیری و بررسی ارتباط این دو عامل با dmft آگاهی از وضعیت موجود و بدست آوردن یك رابطه وضعیتی بین این عوامل و پوسیدگی دندانی انجام ‌گرفت.

● روش بررسی

مطالعه حاضر به روش توصیفی تحلیلی مقطعی انجام گرفت. جامعه آماری مورد مطالعه كودكان پنج ساله مهدكودكهای شهر همدان در سال ۱۳۸۲ بود. پس از كسب مجوز و انجام هماهنگیهای لازم با مسئولان بهزیستی استان و تهیهٔ لیست و آدرس مهدكودكها، كل شهر همدان به پنج منطقه (شمال، جنوب، مغرب، مشرق و مركز ) تقسیم گردید. برای هر کودک چک لیستی در مورد اطلات فردی و بهداشتی وی تهیه گردید. كودكان پنج ساله توسط آینه و سوند در نور طبیعی معاینه شدند و ایندكس dmft آنها تعیین گردید.

(۱۲-۱۳) با توجه به حجم نمونهٔ تعیین شده كه دویست نمونه بود صد نمونه به عنوان گروه مورد (dmft>۱) و صد نمونه دیگر به عنوان گروه شاهد (dmft≤۱) طوری انتخاب شدند كه از هر كدام از مناطق پنجگانه، بیست نمونه مورد و بیست نمونه شاهد، تحت مطالعه قرار گرفت. نمونه‎ها به نسبت مساوی از هر دو جنس (پنجاه دختر و پنجاه پسر برای هر گروه) و برای هر منطقه به تفكیك جنس ده نمونه مورد و ده نمونه شاهد انتخاب شدند.

طی جلسه‌ای دیگر، با اطلاع قبلی به والدین كودكان از طریق مسئولان مهدكودك، به فاصلهٔ زمانی بعد از صبحانه تا قبل از ناهار، حدود ۱-۳ میلی‌لیتر بزاق تحریك نشده از هر كودك گرفته شد و در لوله‌های پلاستیكی درب‌دار و با برچسب مشخصات تهیه و بلافاصله جهت آزمایش به آزمایشگاه شیمی تجزیه دانشكده علوم دانشگاه بوعلی همدان ارسال گردید. ضمناً جهت جلوگیری از تأثیر خمیردندان و مواد غذائی حاوی فلوراید در میزان فلوراید پایه بزاق در اطلاع قبلی به والدین توصیه گردید كه یک هفته قبل نمونه‌گیری بزاق، از خمیردندانهاومواد غذائی حاوی فلوراید استفاده نكنند.

● اندازه‌گیری فلوراید بزاق

با توجه به روشهای پیشنهادی در منابع یكی از كارآمدترین و اختصاصیترین روشهای اندازه‌گیری فلوراید استفاده از الكترود انتخابگر فلوراید می‌باشد كه این الكترود می‌تواند غلظتهای در حد ppm را بدون مزاحمت قابل توجه در محدوده pHهای ۵-۸ اندازه‌گیری نماید.

روش اندازه‌گیری شامل استفاده از منحنی كالیبراسیون می‌باشد. در این روش سیستم الكترودی كه شامل الكترود انتخابگر فلوراید و یك الكترود مرجع می‌باشد، در محلولهای استاندارد فلوراید فرو برده می‌شود و بعد از قرائت توان، منحنی كالیبراسیون رسم می‌گردد. سپس بعد از قرائت پتانسیل مربوط به نمونه، غلظت فلوراید با استفاده از منحنی كالیبراسیون بدست می‌آید. در این روش لازم است كه به محلولهای استاندارد و نمونه، مقداری از محلول TISAB (بافر تنظیم كننده كل قدرت یونی) جهت تثبیت قدرت یونی و pH اضافه گردد. این امر برای یكسان كردن تركیب یونی استانداردها و نمونه‌ها ضروری می‌باشد.(۱۴)

محلول TISAB شامل NaCl خالص (Merck,Germany)، آب مقطر (داروپخش، ایران) و اسید استیك گلاسیال (Merck,Germany) می‌باشد. برای تهیهٔ محلول TISAB مقدار ۸/۱۱۶ گرم NaCl خالص و ۱۱۵ میلی‌لیتر اسید استیك گلاسیال در یك لیتر آب مقطر دی یونیزه حل گردید. برای اندازه‌گیری ابتدا نمونه‌های بزاق با نسبت ۱:۱ با محلول TISAB تهیه شده، رقیق گردید و سپس مورد اندازه‌گیری قرار گرفتند.

مراحل كار بدین ترتیب صورت گرفت كه در هر روز كاری، پتانسیل سیستم الكترودی كه شامل الكترود انتخابگر یونی فلوراید (Metrom,Swiss) و الكترود مرجع استاندارد كالومل (Metrom,Swiss) می‌باشد، برای محلولهای استاندارد فلوراید (Merck,Germany) با غلظت معین كه حاوی مقدار ثابتی از TISAB می‌باشد قرائت گردید. سپس منحنی كالیبراسیون با استفاده از روش حداقل مربعات رسم گردید. ضریب تطابق منحنیهای كالیبراسیون حاصله در محدوده ۹۹۸/۰-۹۹۵/۰ قرار داشته كه نشان از خطی بودن پاسخ سیستم الكترودی نسبت به غلظت یون فلوراید و كارآمدی سیستم جهت اندازه‌گیری غلظت فلوراید در حد ppm می‌باشد. پس از آن توان سیستم برای هر یك از نمونه‌ با دستگاه پتانسیومتر (Hioki,Japan) قرائت و غلظت فلوراید با درون‌یابی از منحنی كالیبراسیون بدست آمد.

● اندازه‌گیری pHبزاق

هر نمونه توسط یك دستگاه pHمتر (Metrom,Swiss) اندازه‌گیری شد. این دستگاه شامل الكترود متصل به دستگاه دیجیتالی pHسنج می‌باشد كه با فرو بردن الكترود در نمونه و نشان دادن pHنمونه مورد مطالعه بر روی مانیتور دستگاه بدست می‌آید.

سپس داده‌های حاصل توسط نرم‌افزار SPSS نسخه نهم آنالیز شد. برای تجزیه و تحلیل آماری از آزمون t استفاده شد كه در این مطالعه آزمون تفاوت میانگینها و آزمون میانگینهای مستقل به دلیل وجود گروه مورد و كنترل و مقایسه بین این دوانجام شد.

امروزه با پیشرفت علم دندانپزشكی، تشخیص و درمان پوسیدگیها به شكل مرسوم محدود شده است و این راه حل (تراش پوسیدگی و ترمیم آن فقط درمان علامتی بوده و در برخورد با عوامل ایجاد كننده نهفته در بطن بیماری ناموفق می‌ماند. بنابراین محدود كردن فعالیت پوسیدگیها قبل از ایجاد هرگونه تخریب واضح باید یكی از اهداف اولیه هر برنامه تشخیصی و درمانی باشد. یكی از روشهای پیشگیرانه ارزیابی وضعیت محیطی در كنار آزمونهای باكتریایی می‌باشد كه این ارزیابی محیطی شامل بررسی میزان فلوراید بزاق، pHبزاق و خواص بافرینگ بزاق یعنی قدرت بزاق در حفظ pHخنثی می‌باشد.(۱۵)

همان طور كه مشخص است فلوراید مهمترین مادهٔ معدنی در پیشگیری از پوسیدگیهای دندانی است و تأثیر فلوراید در جهت پیشگیری از پوسیدگی توسط بسیاری از محققان مورد بررسی قرار گرفته است.

چون سنین ۳-۶ سالگی قبل از رویش دندانهای دائمی می‌باشد و با توجه به اهمیت پیشگیری، قبل از ابتلا به پوسیدگی، وجود ارتباط مستقیمی بین میزان فلوراید پایه بزاق و میزان dmft می‌تواند قبل از رویش دندانهای دائمی، در این سنین شرایط مناسب محیطی را برای جلوگیری از ابتلا به پوسیدگی دندانها فراهم كند.

بنابراین در این مطالعه، كودكان پنج ساله به منظور بررسی این ارتباط انتخاب گردید تا در صورت وجود ارتباط مستقیم بتوان راهی برای كاهش dmft دندانهای دائمی این كودكان در آینده پیشنهاد شود.

دكتر زهرا خاموردی - دكتر محسن دالبند - دكتر مهدی شیرین‌زاد

- استادیار گروه آموزشی ترمیمی دانشكده دندانپزشكی دانشگاه علوم پزشكی همدان.

REFERENCES

۱. Raberson TM, Hemann AH, Swift EJ. The art and science of operative dentistry, ۴th ed. St. Louis: Mosby; ۲۰۰۲, ۱۱۰-۱۱۸.

۲. Zero DT. Featherstone JDB. Fluoride concentrations in plaque, whole saliva, and ductal saliva after application of home – use topical fluorides. J Dent Res. ۱۹۹۲ Nov;۷۱(۱۱):۱۷۷۵–۱۷۸۸.

۳. Lageralof F, Oliveby A. Caries protective factors in saliva. Adv Dent Res. ۱۹۹۴;۸(۲): ۲۲۹–۲۳۸.

۴. Mcdonald RE, Avery DR. Dentistry for the child and Adolescent, ۷th Ed. St Louis: Mosby; ۲۰۰۰,۱۳۷-۱۵۶.

۵. Dawes C, Weatheroll J. A kinetics of fluoride in the oral fluid. J Dent Res. ۱۹۹۰ Jan;۶۹(۱):۶۳۸- ۶۴۴.

۶. Kotsanos N, Dorling AI. Influence of posteruptive age of enamel on its susceptibility to artificial caries. Caries Res. ۱۹۹۱;۲(۴):۲۴۱-۲۵۰.

۷. Zero DT, Featherston JOB. Studies of Fluoride Retention by oral soft tissues after the application of home – use topical fluoride. J Dent Res. ۱۹۹۲;۷۱(۹):۱۷۳-۱۷۱۰.

۸. Lagerlof F, Oliveby A. Physiological factors influencing salivary clearance of sugar and fluoride. J Dent Res. ۱۹۸۷;۶۶(۲):۴۳۰–۴۳۵.

۹. Duckworth RM. Oral fluoride Retention after use of fluoride Dentifrices. Caries Res. ۱۹۹۱;۲۵(۲):۱۲۳–۱۲۹.

۱۰. شوارتز، ریچارد. اصول دندانپزشكی ترمیمی. ترجمه: كامران ارسطوپور. تهران: انتشارات شایان نمودار؛ ۱۳۸۲، ۱۳۵-۱۶۷.

۱۱. Duckworth RM. The science behind caries prevention. Inter Dent J. ۱۹۹۳;۴۳(۵):۵۲۹-۵۳۹.

۱۲. شیرین‌زاد، م، خسروی، ك. بررسی DMFT دانش‎آموزان ۱۲ ساله شهر اصفهان. توصیفی تحلیلی. [پایان‌نامه]. اصفهان: دانشكده دندانپزشكی دانشگاه علوم پزشكی اصفهان، ۱۳۷۶.

۱۳. Arabzadeh F, Bouzari M. Study of DMFT index in twelve-year old school girls and boys in Shahreza, Iran. J Dent Educ. ۲۰۰۴;۸۷(۷Suppl):۶۳-۷۰.

۱۴. Glaser AN. High biostatistics, ۳th ed. Lippincott: Williams & Wilkins; ۲۰۰۱, ۲۵۳-۲۶۴.

۱۵. Hicks J, Falitz CM. Enamel caries formation and lesion progression with a fluoride dentifrice and a calcium-phosphate containing fluoride dentifrice. J Dent Child. ۲۰۰۰;۱۰(۱):۲۱-۲۷.

۱۶. Oliveby A, Ekstrand J, Lagerlof F. Effect of salivary flow rate on salivary fluoride clearance after use of a fluoride – containing chewirum. Caries Res. ۱۹۸۹;۲۱(۴):۳۹۳–۴۰۱.

۱۷. Alpoz AR, Oren MC. Fluoride uptake by enamel in vitro following application of various topical fluoride preparation. J Clin Dent. ۱۹۹۳;۱۱(۴):۲۰۷-۲۳۰.

۱۸. Hicks J, Falitz CM, Seybold S. Fluoride varnishes and caries development in primary tooth enamel. J Dent Child. ۲۰۰۱;۱۶(۵):۳۰۴-۳۰۹.

۱۹. Pereia AC, Cunha FED, Meneghin MDC. Dental caries and fluorosis prevalence study in a nonfluoridated brazilian community. J Dent Child. ۲۰۰۰;۱۲(۱):۱۳۲-۱۳۴.

۲۰. Westerman G, Hicks J, Flaitz C. Argon laser curing of fluoride - releasing pit and fissure sealant. J Dent Child. ۲۰۰۰;۱۴(۵):۳۸۵-۳۸۸.

---