سومر و لوح حمورابی, نقطه آغاز علم حسابداری

ساموئل كرامر Samuel N Kramer در سال ۱۹۵۷ كتابی را تحت عنوان «تاریخ در سومر آغاز می شود» منتشر ساخت بعدها ژان بوترو Jean Bottero و ماری ژوزف استو Marie Joseph Steve در كتاب خود تحت عنوان «روزی روزگاری در بین النهرین» كه در سال ۱۹۹۴ منتشر ساختند به این مساله اشاره كردند

ساموئل كرامر Samuel N.Kramer در سال ۱۹۵۷ كتابی را تحت عنوان «تاریخ در سومر آغاز می شود» منتشر ساخت. بعدها ژان بوترو Jean Bottero و ماری ژوزف استو Marie Joseph Steve در كتاب خود تحت عنوان «روزی روزگاری در بین النهرین» كه در سال ۱۹۹۴ منتشر ساختند به این مساله اشاره كردند. منطقه ای كه آن را سومر Sumer می دانیم و بعدها كلده نام گرفت، در بین النهرین سفلی بین رودهای فرات و دجله قرار دارد كه صحرای سوریه در غرب آن واقع شده است و از جنوب به خلیج فارس محدود است. در ابتدا سومری ها سامی نبودند ولی به تدریج با گروه هایی از سامیان كه به احتمال قوی از مناطق توروس Taurus (نام كوهی در تركیه كنونی.م)، آرارات و احتمالا از عربستان به این منطقه وارد می شدند، در هم آمیختند.

تولد حقوق، علم حسابداری و مالیه پیچیدگی زبان، ابتدایی بودن ابزار نگارش، اجتماعی شدن رفتارها و اعتبار قوانین قضایی، دقت عمل در نظام مالی ماموران دولتی و آموزشیاران جملگی دست به دست هم داده بودند تا علم حسابداری در شرایط خاصی پا به عرصه حیات بنهد.

۱ _ پیچیدگی زبان و ابتدایی بودن ابزار نگارش

از نظر سیر زمانی، تمدن سومریان در حدود چندین سده از تمدن امپراطور روم باستان تقدم زمانی دارد. سومری ها نیز همانند مصریان نخستین كسانی بودند كه به ساخت و ساز پرداختند. در حالی كه مصریان از سنگ برای ساخت بنا استفاده می كردند، سومریان از گل خاك رس به شكل پخته یا خام برای ساختمان سازی استفاده می كردند. همچنین سومریان نیز همانند مصریان از این امتیاز برخوردارند كه برای نخستین بار خط واحدی را ابداع كرده اند: خط مقدس برای مصریان و خط مقدس، علمی و كاربردی برای سومریان. سومریان به امر كشاورزی اشتغال داشتند. آنان در فصل بهار و همزمان با آب شدن برف در سرچشمه های رودهای دجله و فرات و پر آب شدن این دو رودخانه از آب آن برای كشاورزی استفاده می كردند.

آنها همچنین به تجارت نیز می پرداختند و برای این منظور، راه های مواصلاتی وسیعی ساخته بودند. آنچه كه ما امروزه درباره سومریان می دانیم، ماحصل اطلاعاتی است كه اخیرا به دست آمده است. زیرا هیچ كس نتوانسته بود تا قرن ۱۹ سنگ نوشته Rosette را ترجمه كند. هر چند پیدا شدن سنگ میشو Caillou Michaw در سال ۱۷۸۶ توجه بسیاری را به سوی خود جلب كرد ولی در سال ۱۸۴۰ باستان شناسان به كتیبه های سه زبانه نقش رستم _ آرامگاه های شاهان هخامنشی _ توجه خاصی نشان دادند. داریوش در این مكان و بر روی دیوار سنگی كوه كتیبه هایی را به سه زبان حك كرده است.

۱_ كتیبه نخست شامل ۴۲ علامت و نشانه میخی است كه آن را زبان فارسی باستان در عصر هخامنشیان می دانند. رمزگشایی از این زبان توسط باستان شناس آلمانی ثروتمند صورت گرفت.

۲_ كتیبه دوم به خط سیلابی نوشته شده است و صدها علامت میخی دارد كه آن را عیلامی می نامند.

۳_ كتیبه سوم سیلابی و اندیشه نگاری (Ideographique) با بیش از ۵۰۰ علامت است. این شیوه نگارش بسیار پیچیده بود و آن را زبان اكدی می نامند.

در بین این سه زبان، فارسی باستان به سرعت رمزگشایی شد ولی زبان اكدی به دلیل پیچیدگی و كثرت نشانه ها بسیار سخت بود. لیكن پس از كشف كتیبه بیستون كه به سه زبان عیلامی، بابلی و پارسی باستان نوشته شده است، این فرصت در اختیار باستان شناس انگلیسی راولینسون Rawlinson قرار گرفت كه بتواند زبان عیلامی را برای نخستین بار به شكلی ساده تر در آورده و آن را ترجمه كند. سرانجام او این زبان را از خانواده زبان های سامی (عبری، آرامی و عربی) معرفی كرد. در سال ۱۹۰۵ پژوهشگری به نام فرانسوا تورو دانگن Francois Thureaw Dangin با تحلیل اسناد تاریخی كهن در كنار زبان اكدی از ریشه سامِی، زبان دیگری را شناسایی كرد كه آن را سومری می نامند و توانست زبان آكدی را از سومری متمایز سازد. وی كتیبه های پادشاهی تاریخ هزاره سوم را منتشر ساخت و به این ترتیب با استفاده از اسناد تاریخی آشوری و بابلی توانست تاریخ آن دوره را بازسازی كند. آنچه در آن زمان گنگ و مبهم بود، آشكار شد. باستان شناسان توانستند تاریخ و جغرافیای سومر را بازسازی كنند. با استفاده از فهرست نام پادشاهان و فرهنگ هایی كه با انجام حفاری های باستان شناسی شناسایی شده بودند، تاریخ بازسازی شد. مارگریت روتن Margueritte Rutten به خوبی تاریخ سه هزار ساله بین النهرین را معرفی می كند. در هزاره سوم تمدن سومریان گسترش یافت اما به سرعت آكدیان بر آنها تسلط یافتند. در هزاره دوم، نخستین سلسله امپراطوری در بابل تاسیس شد و آشور به عنوان یك دولت پا به عرصه قدرت نهاد. در طول هزاره دوم، جنگ های پیوسته ای بین سامیان و غیر سامیان صورت می گرفت. سرانجام در هزاره اول سامیان در بین خود به نبرد پرداختند. لشكریان سارگن، امپراطور آشور بر آنها پیروز شدند و مناطق سوریه، فلسطین و مصر را به خاك امپراطوری آشور افزودند. لیكن اتحاد مادها و بابلیان به سرعت پیروزی آشوریان را به شكست مبدل ساخت و این دو امپراطوری تازه میراث آشور را بین یكدیگر تقسیم كردند. با ظهور كوروش، امپراطوری پارس تمامی مناطق بین النهرین را به تصرف خود در آورد ولی عمر این امپراطوری نیز با آمدن اسكندر كبیر رو به افول نهاد. در تمامی این رویدادهای تاریخی شهرهای سومریان میان پادشاهان دست به دست می شد. با این حال در برخی دوره ها بناهای بزرگی نیز به عنوان اماكن دولتی و ارتباطی ساخته شده بود. شهرهایی نظیر اریدو Eridu او Ur (شهر محل تولد حضرت ابراهیم) تلو Tello ، اوروك Uruk ، نیپور Nippur به دفعات توسط مهاجمان ویران و دوباره بازسازی شده اند. اما آثار بسیاری از آنها بر جای مانده است كه روی بناها، مجسمه ها حك شده اند و یا آثاری نظیر الواح و پس از حفاری های صورت گرفته از خاك بیرون آورده شده اند. بخش بزرگی از این آثار به خط میخی نوشته شده اند اما خط میخی انحصارا در اختیار سومریان نبوده است، بلكه بیش از ۱۰ زبان رایج در این منطقه برای نگارش از خط و الفبای میخی استفاده می كردند. این آثار، گنجینه با ارزشی برای بشریت به شمار می روند و آنها را می توان انبار پایان ناپذیر اسناد تاریخی در خصوص علم حسابداری دانست. می توان چنین تصور كرد كه ابتدایی بودن جنس ماده بكار رفته و فنون نگارش آن تا حد قابل ملاحظه ای نوع و ماهیت این خطوط را محدود ساخته است. البته این مساله بدون در نظر گرفتن قدرت تصویرگری انسان و عادت او است. سومریان شیفته خط بودند: اسناد حسابداری، قراردادها، فهرست ها، رسیدها، نامه ها و متن قوانین روی الواحی در ابعاد و اشكال مختلف نوشته شده اند. شكنندگی نوع ماده بكار رفته در این الواح نیز تضمینی برای امنیت آنها بوده است زیرا هر گونه تلاشی برای ساخت نمونه های جعلی سرانجام به شكست منتهی می شد و لذا همزمان برای رعایت كردن مفاد قرارداد، تلاشی نیز صورت می گرفت تا به خوبی از آنها حفاظت شود. عقیده ما بر این است كه ذهنیت فعلی بسیاری از حسابدارها توسط سومریان برنامه ریزی شده بوده است. در برخی موارد پادشاهان برای متون رسمی و مقدس مواد خوب و محكمی نظیر فلز و سنگ های سفت استفاده می كردند.

---