تعزیه به قدمت تاریخ صحنه در ایران

آزادی خواهی و رهایی از ظلم ستمگران همواره یکی از دغدغه های بشر بوده است و هرگاه در طول تاریخ مجال بیان آن را داشته, برای دستیابی به آن قدم در راه جبهه حق و باطل گذارده است

آزادی خواهی و رهایی از ظلم ستمگران همواره یکی از دغدغه‌های بشر بوده است و هرگاه در طول تاریخ مجال بیان آن را داشته، برای دستیابی به آن قدم در راه جبهه حق و باطل گذارده است.اما نمونه ناب حق‌طلبی و آزادی خواهی در فرهنگ مذهبی ایرانیان حادثه عاشورا‌ست که همواره مورد توجه و ستایش بوده است. ایرانیان در طول قرنهای مختلف سعی می‌کردند تا با برپایی مراسمی که به مرور زمان تبدیل به آیین وی‍ژه ای گردید به دفاع از این واقعه بپردازند و این آیین با شیوه نمایشی، موسیقایی و ادبیات خاص خود توانست به تدریج جایگاهی به نام فرهنگ عاشورایی را پدید آورد.

منحصر به فرد ترین این آیین‌ها شبیه خوانی و شبیه‌گردانی یا همان تعزیه است که در اصل برپایه قصه‌ها و روایات مربوط به زندگی و مصائب خاندان پیامبر اسلام (ص) و علی الخصوص وقایع عاشورا است و به داستان‌هایی چون فرود آمدن جبرئیل برای آگاه کردن پیامبر(ص) از اینکه نوه‌هایش توسط دشمنان دین به شهادت می‌رسند و سپس رحلت پیامبر(ص)، دعوت مردم کوفه از امام حسین(ع) و شهادت مسلم، فاجعه کربلا، پیوستن حر به یاران امام، عروسی قاسم و داستان کافر فرنگی که با دیدن اسرا و سر بریده امام ایمان آورده، می‌پردازد.

اولین حضور تعزیه در محرم ۱۰۴۶ در حضور شاه صفی دوم صفوی در اصفهان اجرا شده که در آن، دو طفل امام حسین(ع) بعد از شهادت امام، خلیفه بغداد آنها را به اسیری گرفت و به شهادت رساند. این گونه نمایش‌ها تنها توسط مردان و کودکان اجرا می‌شد و نقش زنان را هم پسران جوان و نازک صدا بازی می‌کردند.

در اواخر دوره زندیه و تعزیه شکل نمایشی خود را پیدا نمود و در زمان حکومت قاجار به دلیل حمایت شاهان قاجار و نیز طبقه جدید مرفه بازرگان و سیاسی دامنه دار شد و بیشتر به شکل آیینی برای بدست آوردن وجاهت ملی بود زیرا در این زمان برخی از علما‌ی دین با تعزیه مخالفت می‌کردند.

سرهنگ گاسپاردروویل در سال ۱۲۰۰ در تهران شاهد تعزیه ای بوده است که در فضای باز اجراشده و چهارهزار سیاهی لشگر داشته است این شکل نمایشی عظیم به نوعی تصویری نسبتا واقعی از حادثه عاشورا را نمایش می‌داد و هر تماشاگری را به حیرت می‌انداخت و این حیرت زمانی بیشتر می‌شد که پس از پایان نمایشی چنین عظیم که بدون رعایت نظم و احتیاط بود یک نفر هم زخمی نمی‌شد!

در این زمان حسینیه‌ها و تکایای مختلفی چون تکیه نوروزخان و دولت ساخته شد وتعداد نوشتارهای تعزیه در سال ۱۲۱۷ شمسی به سی و سه تعزیه می‌رسید که در دفتری به اسم جنگ شهادت متعلق به فتحعلیشاه بازنویسی شده بود. بنابراین می‌توان گفت که تمامی‌ویژگی‌های یک نمایش از قبیل نمایشنامه (متن تعزیه‌ها شامل شعر، نقالی، و مرثیه سرایی)، لباس (لباس قرمز و رنگی و پرتجمل برای پیروان یزید و حتی لباس اروپایی برای نقش کافر فرنگی)، طراحی صحنه (علم‌ها و پرچم‌ها و سلاح و آلات نظامی) و محل نمایش (تکایا و حسینیه‌ها)، تعزیه گردان(یا همان کارگردان که به او استاد می‌گفتند)، سردم دار (کارگردان و ناظر دسته‌ها) و همچنین بازیگران و تماشاگران را در خود داشت. اما شکوه تعزیه به دوران ناصر الدین شاه قاجار باز می‌گردد. در کتاب شرح زندانی من اثر عبدالله مستوفی آمده است که ناصر الدین شاه که از همه چیز وسیله تفریح می‌تراشید در این کار هم سعی فراوان به خرج داد و شبیه خوانی را وسیله اظهار تجمل و نمایش شکوه و جلال سلطنتش کرد و آن را به مقام بزرگی رساند. شاهزاده‌ها و رجال هم به تأسی از شاه، تعزیه خوانی راه می‌انداختند. در دهه اول محرم روی هم رفته بین دویست تا سیصد مجلس تعزیه در خانه اعیان و تکیه‌های محلی در شهر تهران برگزار می‌شد ودر این تعزیه‌ها بین سه تا سی هزار نفر برای تماشا حاضر می‌شدند.

اما پس از ناصر الدین شاه به تدریج از اهمیت و جلال تعزیه کاسته شد ولی عمومیت آن نزد مردم محفوظ ماند به طوری که دسته‌های حرفه ای که تازه پدید آمده بودند تمام سال در شهرها می‌گشتند و نمایش می‌دادند و حتی مراکز اصلی تعزیه یعنی کاشان، اصفهان، تهران و آذربایجان تا قرن حاضر سلیقه و روش خود را در این نمایش حفظ کردند.

در دوره مظفرالدین شاه و پس از آن محمد شاه و احمدشاه به دلیل ظهور نهضت‌های جدید فکری بیش از پیش از شکوه آن کاسته شد تا در دوره رضاشاه به بهانه اینکه دسته‌ها‌ی عظیم عزاداری ممکن است در نظر خارجیان بد تعبیر شود هرگونه تظاهرات مذهبی از جمله تعزیه ممنوع شد و تعزیه وارد دوران رکود خود گردید به طوری که حتی پس از حکومت رضاشاه نیز نتوانست دوران شکوه خود را بازیابد. تا آنکه در سال ۱۳۲۷ نیز تکیه دولت بزرگترین تماشاخانه آن نیز به دلیل فرسودگی ویران گردید.

درسی سال گذشته، با توجه به استقبال و توجه ویژه به عاشورا، تعزیه جانی دوباره گرفت و توانست تاحدودی جایگاه از دست رفته خود را بازیابد و بنا بر قول استاد رضایی یکی از پیشکسوتان این نمایش مذهبی امروزه تعداد دوهزار گروه تعزیه در ایران وجود دارد اما با توجه به اهمیت این نمایش که خاستگاهی کاملا ایرانی دارد و به ثبت ملی و ثبت جهانی یونسکو نیز رسیده است لزوم بازنگری در این نمایش و توجه به اصالت روایتها و همخوانی آنها با اشعار، آواها و موسیقی تعزیه برای زنده نگه داشتن این قیام آزادیخواهانه حق علیه باطل بسیار حائز اهمیت است.

نویسنده : سحرنصیری