آنچه در مورد پستان باید بدانیم

رشد و عملکرد پستان به واسطه تحریکات هورمون های مختلفی از قبیل استروژن, پروژسترون, پرولاکتین, اکسی توسین, هورمون های تیروئید, هورمون کورتیزول و هورمون رشد, شروع می شوند از میان هورمون های فوق, استروژن, پروژسترون و پرولاکتین, اثرات بارز و چشمگیری دارند و برای تکامل و فعالیت پستان ضروری هستند

● منشأ بافت پستان کجاست؟

در هفته پنجم یا ششم جنین، پستان که در واقع یک غده عرق با تغییر شکل زیاد است از لایه خارجی جنین (اکتودرم) نشأت گرفته و سپس مجاری و حفرات آن شکل می‌گیرد.

خط شیری پستان که از زیربغل تا ناحیه کشاله ران است واضح نیست و پس از مدت کوتاهی از بین رفته و تنها یک زوج پستان در ناحیه سینه باقی می‌ماند.

چنانچه غدد اضافی در طول خط شیری باقی بماند به آنها غدد فرعی پستانی یا نوک پستان‌های فرعی گفته می‌شود. وجود پستان فرعی در ناحیه زیربغل نسبتاً نادر است، اما اگر وجود داشته باشد، معمولاً دو طرفه است. در نوزدان پسر و دختر ممکن است جوانه پستانی به‌طور موقتی بزرگ شده و ترشحی به نام ”شیر جادوئی“ تولید کنند که در واقع ناشی از واکنشی است به هورمون‌های مادری که از طریق جفت از مادر به جنین منتقل شده است از این‌رو در صورت مشاهده چنین وضعیتی نیاز به هیچ‌گونه دستکاری وجود ندارد.

در جنس مؤنث، پستان تا هنگام بلوغ نارس مانده و پس از آن در پاسخ به استروژن و پروژسترون تخمدان شروع به رشد می‌کند.

● آماستیا (Amastia) چیست؟

آماستیا به معنی فقدان پستان است که نوع یک طرفه آن از نوع دوطرفه و هر دو در جنس مؤنث شایع‌تر است.

● هیپوپلازی (کم‌رشدی پستان) در اثر چیست؟

عدم تکامل نهائی بقایای بافت پستان در هر دو جنس می‌تواند صدمات ناشی از دستکاری‌های درمانی و یا صدمات مستقیم به پستان در زنان جنینی یا پیش از بلوغ باشد. این عوامل عبارتند از: آسیب‌های وارده به پستان (تروما)، آبسه، برش‌های مختلف روی پستان، عفونت و پرتودرمانی.

● محل قرارگیری بافت پستان:

حدود پستان در یک زن بالغ از سطح دومین یا سومین دنده شروع شده و تا ششمین یا هفتمین دنده ادامه می‌یابد و از نظر عرض از کناره خارجی استخوان جناغ تا خط زیربغل ادامه دارد. سایز، شکل و قوام پستان از فردی به فرد دیگر متفاوت است. شکل پستان در خانمی که زایمان نکرده، حالت نیمکره داشته و قسمت بالای نوک پستان تخت می‌باشد و در خانم‌هائی که زایمان کرده‌اند، پستان‌ها بزرگ‌تر، آویزان‌تر، حجیم‌تر و قوامش سفت‌تر می‌شود. (تحت تأثیر هورمون‌های ناشی از حاملگی و شیردهی) در سنین بالا پستان‌ها، به‌صورت تخت، شل، آویزان و حجمشان کمتر می‌شود.

● تغییرات بافت پستانی در طی حاملگی:

در زمان حاملگی افزایش رشد و عملکرد پستان، به‌واسطه تحریکات هورمون‌های تیروئید و هورمون رشد صورت می‌گیرد. در زمان حاملگی افزایش چشمگیری در چرخه تخمدانی استروژن و پروژسترون جفت ایجاد می‌شود که باعث تغییراتی در شکل و حالت پستان می‌شود. به‌طوری‌که اندازه آنها بزرگ شده و پوست ناحیه آرئول (هاله دایره‌ای شکل اطراف نوک پستان) تیره می‌شود. در طول سه‌ماهه اول و دوم مجاری مرغی در داخل پستان انشعاب یافته و گسترده می‌شوند و در طول ۳ ماهه سوم، ذرات چربی در حفرات بافت پستانی جمع شده و کلستروم (آغوز) فضای حفرات و مجاری را پر می‌کند. در چند روز اول زایمان نوع خاصی از شیر به نام آغوز توسط پستان ترشح می‌شود. این شیر مقدار کمی چربی دارد، اما حاوی مقادیر بسیار زیاد آنتی‌بادی می‌باشد که جهت ایمنی نوزاد بسیار مفید است. البته این آنتی‌بادی‌ها از طریق جفت از مادر به جنین مستقل می‌شوند.

● دوران شیردهی:

با خروج جفت از رحم، سطح استروژن و پروژسترون خون کاهش می‌یابد و این کاهش به هورمون دیگر یعنی پرولاکتین (که هورمون تولیدکننده شیر است) اجازه می‌دهد که حداکثر اثر خود را اعمال نماید. برای آن‌که قدرت شیردهی مادر پایدار بماند، شیر تولید شده در پستان باید به‌طور منظم از آن خارج شود، در ضمن رفلکس‌های عصبی که باعث ترشح پرولاکتین می‌شود نیز فعال بمانند. به‌دنبال مکیدن پستان توسط نوزاد، هورمون پرولاکتین ترشح می‌شود. این مقدار ترشح در اثر گذشت زمان کاهش می‌یابد و شاید این امر به‌دلیل کم شدن مدت و دفعات شیردهی باشد.

هورمون دیگری که در آزادسازی شیر دخیل است، اکسی توسین (oxitocin) نام دارد. این هورمون در واقع بر روی سلول‌های عضلانی بافت پستان اثر کرده و باعث انقباض آنها و در نتیجه جریان یافتن شیر در مجاری شیری می‌شود. جالب است که بدانیم این هورمون می‌تواند توسط محرک‌های شنوائی، بینائی و یا سایر محرک‌های مربوط به شیردهی تحریک شود. پایداری و ادامه تولید شیر توسط پستان به چندین عامل ارتباط دارد:

۱. سالم بودن محور مغزی (هیپوتالاموس ـ هیپوفیز)

۲. تغذیه کافی مادر

۳. مکیدن منظم پستان توسط نوزاد

۴. عدم وجود هرگونه استرس روحی برای مادر

در واقع این عوامل هر یک به‌نحوی در کنترل ترشح هورمون‌های پرولاکتین و اکسی توسین مؤثرند.

با قطع شیردهی به نوزاد غدد پستانی به حالت غیرفعال درآمده، ترشح پرولاکتین و اکسی توسین قطع و سپس سلول‌های ترشحی پستان دچار آتروفی (تحلیل رفتن) می‌شوند.

از این‌رو به مادران توصیه می‌شود جهت افزایش میزان شیر، شیردهی مکرر و به دفعات را در طول شبانه‌روز هرگز فراموش نکنند.

● عملکرد پستان:

رشد و عملکرد پستان به‌واسطه تحریکات هورمون‌های مختلفی که قبلاً به آنها اشاره شد، از قبیل استروژن، پروژسترون، پرولاکتین، اکسی توسین، هورمون‌های تیروئید، هورمون کورتیزول و هورمون رشد، شروع می‌شوند. از میان هورمون‌های فوق، استروژن، پروژسترون و پرولاکتین، اثرات بارز و چشمگیری دارند و برای تکامل و فعالیت پستان ضروری هستند. همان‌طور که ذکر شده به‌طور مثال هورمون پرولاکتین هورمون اصلی محرک تولید شیر در اواخر دوران بارداری و دوران پس از زایمان است و در رأس این سیستم ترشحی هورمون‌ها، ناحیه‌ای از مغز به نام هیپوتالاموس قرار دارد که مسئول تنظیم ترشح آنها است.

در یک نوزاد دختر، غلظت استروژن و پروژسترون پس از تولد کاهش می‌یابد. در طول کودکی، غلظت این هورمون‌ها همچنان پائین مانده و با شروع بلوغ فعالیت آنها تشدید و نهایتاً منجر به افزایش ترشح استروژن و پروژسترون از تخمدان و قاعدگی شروع می‌شود.

● تغییرات پستان در طول دوره قاعدگی:

در طی دوره قاعدگی تغییرات بسیاری در حجم و اندازه پستان ایجاد می‌شود. در زنان پیش از قاعدگی، اندازه تراکم و حساسیت پستان افزایش می‌یابد و در نیمه دوم سیکل قاعدگی حجم پستان به حداکثر می‌رسد. سپس با شروع قاعدگی، پرخونی و التهاب پستان‌ها کاهش می‌یابد.

● دوران یائسگی:

در زمان یائسگی ترشح استروژن و پروژسترون تخمدان کاهش یافته و مجاری و حفره‌های پستان تحلیل رفته و با افزایش سن، مقدار چربی و بافت زمینه‌ای پستان کاهش یافته و بنابراین شکل و قوام آن نیز تغییر می‌کند.

● ژنیکوماستی چیست؟

ژنیکوماستی به معنای وجود پستان‌های زنانه در یک مرد است. به‌دلیل آن‌که بزرگ شدن پستان در آقایان مسئله شایعی است، از این‌رو اغلب بیماری محسوب نمی‌شود. در سه دوره از زندگی به‌طور طبیعی ژنیکوماستی ایجاد می‌شود:

۱. دوره نوزادی

۲. دوره بلوغ

۳. دوران پیری

در ژنیکوماستی، ساختمان مجاری پستان مرد، بزرگ، طویل و شاخه‌شاخه می‌شود. در زمان بلوغ این حالت اغلب یک‌طرفه است و به‌طور تیپیک در پسربچه‌های ۱۲ تا ۱۵ ساله رخ می‌دهد. در حالی‌که ژنیکوماستی دوران کهولت معمولاً دوطرفه است ولی ممکن است غیرقرینه باشد. برای اینکه بتوان تشخیص ژینکوماستی را در مردانی که چاق نیستند مطرح نمود، بافت پستانی باید حداقل با قطر ۲ سانتی‌متر وجود داشته باشد و برای تشخیص اینکه آیا این بزرگی سینه‌ها ناشی از بافت پستانی است یا نه، ماموگرافی و سونوگرافی لازم است.

قابل ذکر است که در مردان مسن‌، توده‌های بزرگ، بدون درد و تراکم‌های موضعی پستان و همچنین نامنظمی و عدم تقارن پستان‌ها می‌تواند علائمی از سرطان زودرس پستان باشد.

باید توجه داشت که ژنیکوماستی یا بزرگی پستان‌ها در مردان به هیچ‌وجه عامل مستعدکننده سرطان پستان نیست.

علل ایجاد کننده ژنیکوماستی بسیار و این علل شامل چندین مکانیسم است که عبارتند از:

۱. مکانیسم‌هائی که سبب افزایش استروژن می‌شوند مثل بیماری‌های غدد داخلی از جمله پرکاری و یا کم‌کاری تیروئید، بیماری‌های کبد (سیروزهائی الکلی و غیرالکلی)، تغییر در رژیم‌غذائی (به‌طور مثال فقدان پروتئین و چربی در رژیم غذائی)

۲. مکانیسم بعدی شامل عواملی است که باعث کاهش هورمون‌های مردان (آندروژن) می‌شود، مثل افزایش سن، پیری و علل دیگر.

۳. و مکانیسم سوم ژنیکوماستی ناشی از مصرف داروهائی از قبیل: استروژن‌ها، دیژیتال، ماری‌جوانا، سایمیتدین، فنی‌توئین، کتوکنازول، تئوفیلین، وراپامیل و... است.

درمان ژنیکوماستی:

درمان طبی برپایه علل زمینه‌ای ژنیکوماستی صورت می‌گیرد. در واقع اگر ژنیکوماستی در اثر کمبود هورمون مردانه باشد تجویز این هورمون می‌تواند باعث پسرفت آن شود.

در صورتی‌که ژنیکوماستی در اثر مصرف دارو باشد، در صورت امکان می‌بایست داروها قطع شوند و اگر در اثر نقایص و کمبودهای غدد داخلی بدن باشد، درمان‌های اختصاصی لازم است. چنانچه ژنیکوماستی پیشرفت کرده و به سایر درمان‌ها پاسخ ندهد، درمان جراحی بهترین روش است. از این‌رو نهایتاً در مواردی که عدم پاسخ درمانی در مورد ژنیکوماستی دیده شود مراجعه و مشورت با یک پزشک جراج بسیار سودمند خواهد بود.

دکتر چنگیز آزادی دستیار جراحی

---