ضدبلوک یا یک بلوک جدید

از مجموع اعضای جنبش عدم تعهد ۵۳کشور از قاره آفریقا , ۳۸کشور از قاره آسیا, ۲۶کشور از آمریکای لاتین و یک کشور از اروپا بلاروس عضو رسمی جنبش هستند و هائیتی و سنت کیس و نویس دو عضو جدید این جنبش هستند که در اجلاس سپتامبر ۲۰۰۶ سران عدم تعهد در هاوانا به آن پیوستند ۱۵کشور و ۷سازمان بین المللی نیز عضو ناظر جنبش عدم تعهد هستند

اجلاس وزرای جنبش عدم تعهد پیرامون حقوق بشر و تنوع فرهنگی در تهران در سطح وزرای خارجه و سایر وزرای مرتبط کشورهای عضو جنبش، در تهران محل همایش های بین المللی صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران در روزهای ۱۲ و ۱۳ شهریور ۱۳۸۶ برگزار شد. هم اکنون۱۱۸ کشور جهان از جمله ایران که تقریبا بیش از دو سوم اعضای سازمان ملل متحد را تشکیل می دهند، عضو جنبش عدم تعهد هستند و سران کشورهای عضو این جنبش هر ۳ سال یکبار در اجلاسی با همین نام گرد هم می آیند.

از مجموع اعضای جنبش عدم تعهد ۵۳کشور از قاره آفریقا ، ۳۸کشور از قاره آسیا، ۲۶کشور از آمریکای لاتین و یک کشور از اروپا (بلاروس) عضو رسمی جنبش هستند و هائیتی و سنت کیس و نویس دو عضو جدید این جنبش هستند که در اجلاس سپتامبر ۲۰۰۶ سران عدم تعهد در هاوانا به آن پیوستند. ۱۵کشور و ۷سازمان بین المللی نیز عضو ناظر جنبش عدم تعهد هستند. نخستین تلاش برای ایجاد همگرایی میان کشورهایی که بعدها به غیرمتعهدها معروف شدند، در سال ۱۹۵۵ در کنفرانس باندونگ در اندونزی صورت گرفت، جواهر لعل نهرو، جمال عبدالناصر و احمد سوکارنو روسای وقت حکومت کشورهای هند، مصر و اندونزی در این اجلاس ایده تشکیل چنین سازمانی را مطرح کردند. در ۱۹۶۱ با حمایت فیدل کاسترو رهبر کوبا و مارشال تیتو رئیس جمهور یوگسلاوی در کنفرانسی که در پایتخت این کشور بلگراد برگزار شد، این سازمان اعلام موجودیت کرد. ریاست دوره ای جنبش عدم تعهد در حال حاضر برعهده کوبا است و مالزی، کوبا و مصر تروئیکای این جنبش را تشکیل می دهند.

● سابقه شکل گیری جنبش عدم تعهد

با پایان پذیرفتن جنگ جهانی دوم، کشورهای فاتح به ویژه ایالات متحده آمریکا و شوروی دچار اختلاف و رقابت شدند به گونه ای که این رقابت ها باعث شد کشورهای جهان در یک جناح بندی کلی در بلوک شرق یا غرب قرار گیرند. در برابر این جناح بندی و روابط خصم آمیز ناشی از آن، برخی از کشورها خواهان بیطرفی خود بودند. ایده "عدم تعهد" نیز در این شرایط ظهور کرد و پس از چندی باعث تشکیل جنبش عدم تعهد شد. رهبران چند کشور خارج از دو بلوک شرق و غرب سعی کردند که با گردهم آوردن کشورهای جهان سوم همبستگی خود را در مقابل دو بلوک شرق و غرب به نمایش بگذارند. رهبران موسس این جنبش جواهر لعل نهرو (هند)، مارشال تیتو (یوگسلاوی)، احمد سوکارنو (اندونزی) و جمال عبدالناصر (مصر) بودند.

خصوصیات مشترک این چهار رهبر سیاسی در این بود که همه آنان مبارزات ضد استعماری داشتند و برای دستیابی به استقلال کشور خود مبارزات سخت و طولانی انجام داده بودند. اولین گردهمایی اعضای جنبش عدم تعهد در کنفرانس باندونگ (اندونزی) در ۱۸ آوریل ۱۹۵۵ برگزار شد. در این کنفرانس نمایندگان ۲۹ کشور در حال توسعه که غالبا از کشورهای آسیایی و آفریقایی بودند برای نخستین بار دور هم جمع شدند و به همین جهت آن را کنفرانس آسیایی و آفریقایی نیز نامیده اند. در این کنفرانس هسته اولیه جنبش عدم تعهد پی ریزی شد و دو جبهه متفاوت حاضر در کنفرانس نیز که یکی خواهان مبارزه با استعمار (مانند هند و اندونزی) و دیگر ی خواهان مبارزه با کمونیسم (مانند پاکستان و سیلان) بودند، دیدگاه های خود را به یکدیگر نزدیک کردند و در یک گروه فراگیر علیه استعمار و استثمار چه شرقی و چه غربی متحد شدند.

▪ اصول این جنبش به پیشنهاد نهرو که بعدها به اصول پنجگانه یا پنجشیلا شهرت یافت، در اعلامیه نهایی کنفرانس گنجانده شد، این اصول عبارت بودند از:

۱) احترام متقابل به تمامیت ارضی و حاکمیت کشورها،

۲) عدم تجاوز،

۳) عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر،

۴) مساوات و برابری کشورها،

۵) همزیستی مسالمت آمیز.

● جنبش عدم تعهد و سیاست بین الملل

در نیمه دوم قرن بیستم، جهت گیری و استراتژی جدیدی در سیاست خارجی برخی از دولتها و نیز الگوی نوینی در سیاست بین المللی ظاهر شد که به عدم تعهد یا عدم وابستگی شهرت یافته است. به دنبال جنگ جهانی دوم، شکل گیری نظام دو قطبی، بلوک بندی ها، برقراری سیستم موازنه جدید قدرت و اوج گیری جنگ سرد در سیاست بین المللی، گروهی از ملل نوخاسته آفریقایی و آسیایی را بر آن داشت تا به منظور کناره گیری از دسته بندی های سیاسی، نظامی و اقتصادی، و دوری از وابستگی به بلوکهای شرق و غرب سیاست های مستقلی در روابط بین الملل در پیش گیرند. این کشورها که طعم تلخ استعمار و آثار زیانبار استثمار و جنگ های خانمانسوز جهانی را تجربه کرده بودند، گردهم آمدند تا "جنبش عدم تعهد" را براساس نفی هرگونه وابستگی به دو بلوک بنیان نهند.

این نهضت بدون آنکه در صدد ایجاد بلوک جدیدی باشد، کوشیده است تا بلوک بندی ها را ازبین ببرد و راهی مستقل و واقع بینانه که متضمن استقلال کشورهای عضو نهضت باشد، برگزیند. جنبش عدم تعهد که به مفهوم عدم وابستگی به شرق و غرب است و گاهی از آن به عنوان "بی طرفی مثبت" یاد می شود، ابتدا به صورت یک حرکت سیاسی ضد امپریالیستی و ضد تبعیض نژادی آغاز شد و سپس ضمن حفظ مواضع قبلی خود، به صورت یک جنبش اقتصادی دسته جمعی میان کشورهای جهان سوم توسعه پیدا کرد. بنیانگذاران عدم تعهد که جواهر لعل نهرو نخست وزیر هند، جمال عبدالناصر رئیس جمهور مصر، احمد سوکارنو رئیس جمهور اندونزی و مارشال تیتو رئیس جمهور یوگسلاوی، بودند کوشیدند تا سنتزی از ناسیونالیسم و انترناسیونالیسم به وجود آورند تا ضمن حفظ منافع ملی کشورها، آنها را در سرنوشت یکدیگر سهیم سازند.

کنفرانس کشورهای آسیایی و آفریقایی که در سال ۱۹۵۵ در شهر باندونگ اندونزی برگزار شد، یک اجتماع جهان سومی به شمار می رفت که برای نخستین بار کشورهای نوخاسته آسیایی و آفریقایی را گردهم می آورد. این کنفرانس مقدمه ای برای شکل گیری نهضت عدم تعهد بود که در آن ۲۹ کشور با جمعیتی بالغ بر یک میلیارد و صد و پنجاه میلیون نفر شرکت داشتند. رهبری کنفرانس مزبور را نهرو نخست وزیر هند برعهده داشت.

در طول کنفرانس دو جبهه متشکل از کشورهای مختلف بوجود آمد که گروه نخست از هند و اندونزی پیروی می کرد و طرفدار سیاست استعمارزدایی بود در حالی که جبهه دیگر که از کشورهایی چون پاکستان، سیلان، ترکیه و عراق تشکیل شده بود، موضع مخالفت با کمونیسم را در پیش گرفته بود. سرانجام با کوشش های نهرو، هر دو جبهه در یک گروه فراگیر علیه استعمار و استثمار از نوع غربی یا شرقی متحد شدند. بدین طریق نطفه عدم تعهد در کنفرانس ۱۹۵۵ در باندونگ اندونزی بسته شد و در سال ۱۹۶۱ در بلگراد بصورت یک جریان گسترده جهان سومی عینیت یافت. جهت گیری عدم تعهد که در ابتدا دارای یک سلسله هدف های محدود و کلی بود، به مرور زمان با پیوستن کشورهای جدی به جنبش غیر متعهدها و نیز با توجه به دگرگونی هایی که در سیاست های بین المللی، به ویژه در روابط شرق و غرب به وقوع پیوست، رو به توسعه و گسترش گذاشت. در هر یک از کنفرانس هایی که جنبش عدم تعهد تاکنون برگزار کرده، بر موضوعات و نکات خاصی تاکید شده است.

▪ از مجموع کنفرانس هایی که جنبش عدم تعهد تاکنون برگزار کرده، می توان موارد زیر را به عنوان اصول استراتژی عدم تعهد استخراج کرد:

۱) احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها،

۲) کاهش تشنجات و تضادهای موجود در روابط بین المللی ناشی از تقسیم جهان به دو بلوک شرق و غرب،

۳) مخالفت با شرکت در اتحادیه های نظامی و خودداری از واگذاری پایگاه های نظامی به بلوک ها،

۴) پشتیبانی از منشور ملل متحد و نیز اصول مسلم حقوق بین الملل،

۵) خودمختاری و استقلال تمام ملل جهان و آزادی تمامی سرزمین های تحت استعمار،

۶) همکاری مثبت بین المللی،

۷) حل مسالمت آمیز اختلافات از طریق سیاسی و روش های مسالمت آمیز و عدم توسل به زور،

۸) مبارزه با نژاد پرستی، استعمار و امپریالیسم در تمامی اشکال آن،

۹) لزوم خلع سلاح از طریق نظارت های بین المللی و امضای قرارداد خلع سلاح توسط دولت های بزرگ،

۱۰) عدم مداخله در امور داخلی سایر کشورها،

۱۱) ایجاد سنتزی از ناسیونالیسم و انترناسیونالیسم به منظور گسترش روابط میان کشورهای جهان سوم،

۱۲) مبارزه با توسعه نیافتگی اعم از اقتصادی و سیاسی،

۱۳) سیاست ناپیوستگی.

● ارکان و نهادهای جنبش عدم تعهد

▪ جنبش عدم تعهد دارای ارکان و نهادهای زیر است:

۱) کنفرانس سران،

۲) ریاست گروه،

۳) کنفرانس وزیران،

۴) دفتر هماهنگی کشورهای غیر متعهد،

۵) گروه های هماهنگی بین دولتها،

۶) جلسات سالیانه وزیران خارجه در نیویورک، و... تمام تصمیم گیری ها در عدم تعهد با اجماع صورت می گیرد. زیرا این مساله به تقویت ایجاد همبستگی درون جنبش کمک می کند. در مورد موضوعات حساس بین المللی سنت رایج عدم تعهد توجه کامل به اصل باز بودن و انجام مشورت های وسیع با حداکثر ممکن مشارکت کشورهای عضو است. بالاترین سطوح برگزاری اجلاس عدم تعهد عبارتند از: اجلاس سران، اجلاس وزرا، اجلاس وزرا در خلال اجلاس سالانه مجمع عمومی در نیویورک، اجلاس فوق العاده وزرا، اجلاس وزرای دبیرخانه امور هماهنگی، اجلاس وزرای کمیته تعیین خط مشی، اجلاس دائمی وزرا در خصوص همکاری های اقتصادی و سایر اجلاس وزرا در خصوص موضوعات مهم بین المللی.

کنفرانس سران: کنفرانس سران عالیترین رکن سازمان به شمار می آید که هر سه سال یکبار در پایتخت یکی از کشورهای عضو تشکیل می شود. عالی ترین مجمع تصمیم گیری در خصوص عدم تعهد است که سه سال یک بار و حداقل یک ماه قبل از اجلاس عادی مجمع عمومی سازمان ملل برگزار می شود. تصمیمات اجلاس سران باید از گرایش عملیاتی اتخاذ شوند. قبل از برگزاری اجلاس سران، اجلاس کارشناسان عالیرتبه و وزرا برگزار می شود که کار تمهید اجلاس سران را بر عهده دارند. اجلاس سران خود دو کمیته دارد کمیته سیاسی و کمیته اقتصادی و اجتماعی به منظور تسهیل در نهایی نمودن اسناد مربوط به اجلاس از جمله سند اصلی و نهایی. در این ارتباط کمیته های ذیربط کار خود را به طور غیر رسمی از اجلاس کارشناسان عالی رتبه شروع می کنند.

ریاست گروه: عنوان ریاست گروه در جنبش عدم تعهد مشابه دبیر کل در سایر سازمان های بین المللی است. نحوه انتخاب رئیس گروه (یا دبیر کل جنبش) بدین ترتیب است که در هر کشوری که کنفرانس سران برگزار می شود، وزیر امور خارجه آن کشور به عنوان رئیس گروه غیر متعهدها برای مدت ۳ یا ۴ سال یعنی تا تشکیل کنفرانس بعدی به این مقام انتخاب می شود. با تغییر وزیر خارجه، ریاست نیز به وزیر جانشین منتقل می شود.

کنفرانس وزیران: این کنفرانس هر سه سال یکبار با شرکت وزیران خارجه کشورهای عضو تشکیل می شود. در مواقع ضروری که کنفرانس می تواند اجلاس های فوق العاده نیز داشته باشد. اجلاس وزرا با هدف مرور تحولات و اجرای تصمیمات قبلی اجلاس سران قبلی تشکیل می شود تا مقدمات اجلاس بعدی سران را فراهم کند. این اجلاس ۱۸ ماه بعد از اجلاس سران برگزار می شود. اجلاس وزرا در نیویورک نیز هر ساله و قبل از اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل برگزار می شود.

دفتر هماهنگی کشورهای غیر متعهد: اعضای دفتر هماهنگی را وزیران خارجه یا نمایندگی دولت های عضو تشکیل می دهند و در مواقع ضروری در فاصله کنفرانس های سران برپا می شود. وظیفه دفتر هماهنگی بررسی مسائل مورد علاقه دولت های غیرمتعهد در زمینه های سیاسی یا اقتصادی و غیره و پرداختن به درخواست های جدید عضویت است.

گروه های هماهنگی بین دولتها: در جریان کنفرانس سران به منظور هماهنگ کردن برنامه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... دولتهای عضو، گروه های کاری مختلفی تشکیل می دهند. وظیفه این گروه ها، بررسی موضوعات مختلف و تهیه گزارش های مربوط به آن و تسلیم به کنفرانس است.

▪ این گروه های کاری درباره مسائل زیر تشکیل می شوند:

۱) مواد خام،

۲) تجارت،

۳) همکاری های پولی و مالی،

۴) ماهیگیری،

۵) حمل و نقل،

۶) ارتباطات راه دور،

۷) موسسات عمومی،

۸) بهداشتی

۹) پیشرفت های علمی و فنی،

۱۰) بهره برداری و توسعه منابع انسانی،

۱۱) نقش زن در توسعه و عمران،

۱۲) نظام تحقیقاتی و اطلاعاتی،

۱۳) جهانگردی،

۱۴) مرکز اطلاعات کشورهای غیر متعهد،

۱۵) کاربرد صلح آمیز انرژی اتمی،

۱۶) ورزش.

کمیته مشترک هماهنگی (جلسات سالیانه وزیران خارجه در نیویورک): به منظور ارتقای هماهنگی و همکاری بین جنبش عدم تعهد و گروه ۷۷ در جهت ارتقای منافع کشورهای در حال توسعه در عرصه بین المللی یک کمیته مشترک هماهنگی از سال ۱۹۹۴ بین دو گروه تشکیل شده است که به طور منظم جلساتی را در نیویورک برگزار می کنند. به منظور دستیابی به یک سیاست مشترک، وزیران خارجه کشورهای عضو جنبش عدم تعهد در خلال اجلاسیه های مجمع عمومی سازمان ملل متحد گردهم می آیند. در گردهمایی وزیران خارجه جنبش عدم تعهد در نیویورک سعی می شود با نزدیک تر کردن مواضع دولتهای عضو، جبهه واحدی در قبال مسایل بین المللی تشکیل شود. تجربه سی ساله جنبش نشان می دهد که علی رغم نقش مهمی که این حرکت می توانست در تقویت سیاسی و اقتصادی کشورهای جهان سوم ایفا نماید، به دلیل معایب و ضعف های مختلف جنبش نتوانست به اهداف از قبل پیش بینی شده دست یابد.

● تروئیکای عدم تعهد

در سال ۱۹۹۶ و در جریان اجلاس سران دهلی نو، ایده تشکیل تروئیکای عدم تعهد متشکل از روسای قبلی، فعلی و آتی عدم تعهد شکل گرفت و برای اولین بار در سال ۱۹۹۷ و در جریان اجلاس ۵۲ مجمع عمومی این ایده جامه عمل پوشید و از آن بعد تا کنون اوایل سپتامبر هر سال در نیویورک تشکیل جلسه می دهد.

در جریان اجلاس دهلی، همچنین پیشنهاد شد روسای قبلی و بعدی عدم تعهد نشست های مشترک منطقی را در سطوح مختلف برگزار و موضوعاتی را که عدم تعهد لازم است در خصوص آن اعلام موضع کنند مورد بحث و بررسی قرار دهند.

در این اجلا س همچنین وزرای امور خارجه عدم تعهد تصمیم گرفتند تا یک مجمع ویژه از اقتصاد دانان از کشورهای عضو را به منظور ارزیابی وضعیت کنونی اقتصاد بین الملل از دیدگاه کشورهای در حال توسعه تشکیل دهند تا به شناسایی و تجزیه و تحلیل موضوعات اصلی مورد نگرانی جنبش بپردازند.

● جمهوری اسلامی ایران و جنبش عدم تعهد

ایران به طور رسمی پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در جریان برگزاری ششمین نشست سران جنبش عدم تعهد در هاوانا، در سال ۱۹۷۹ به عضویت جنبش عدم تعهد در آمد. به نظر می رسد برای جمهوری اسلامی ایران بر اساس آموزه های اصلی معمار کبیر انقلاب اسلامی امام خمینی(ره) یعنی دکترین "نه شرقی، نه غربی" که بسیار به اندیشه عدم تعهد نزدیک است، این جنبش از اولویت اساسی برخوردار است. جنبش عدم تعهد با حفظ استقلال عملی و پویایی موضع گیری به بازنگری در متن معادلات جهانی مبادرت کرد که این فصل مشترک مواضع و سخنرانی های مسوولان ایرانی در نشست های متعدد سران و وزیران امور خارجه از سال ۱۹۷۹ تا کنون بوده است. از سوی دیگر شاید بتوان جنبش عدم تعهد را سودمندترین سازمان بین المللی دانست که ایران بعد از سازمان ملل به عضویت آن در آمده است.

ایران پس از تثبیت اوضاع سیاسی کشور و از سال ۱۹۸۱ بر حضور خود در جنبش افزود و جنبش نیز متقابلا اقدامات مثبتی را به نفع ایران صورت داده است. تلاش اعضای جنبش برای حل و فصل جنگ ایران و عراق و برقراری آتش بس هر چند که عدم رعایت بی طرفی و توجه نکردن به خواست های ایران در زمینه تعیین متجاوز این تلاش ها را به بن بست کشاند. محکومیت ساقط کردن هواپیمای مسافر بری ایران در تیر ماه ۱۳۶۷، حمایت از اجرای قطعنامه ۵۹۸ و دیگر موضع گیری هایی که با سیاست خارجی کشورمان انطباق دارد به خصوص در مورد مساله فلسطین، مخالفت با مذهب ستیزی و نژاد پرستی و تقاضا برای گشوده شدن بازار کشورهای شمال بر روی صادرات کشورهای جنوب از جمله این اقدامات بوده است.

اما مهمترین اقدام حمایتی جنبش غیر متعهدها در قبال کشورمان تلاش برای عدم محکومیت ایران در آژانس بین المللی انرژی هسته ای بوده است در جریان نشست شورای حکام آژانس بین المللی انرژی هسته ای کشورهای غیر متعهد در حمایت از ایران موضع گیری کردند و از شورای حکام آژانس خواستند به دور از فشارهای سیاسی به بررسی دقیق وضعیت هسته ای و تسلیحاتی همه کشورهای عضو بپردازند.

همچنین سران جنبش عدم تعهد در بیانیه ای جداگانه در پایان چهاردهمین نشست خود در هاوانا در سپتامبر ۲۰۰۶ ضمن حمایت از فعالیت صلح آمیز هسته ای ایران خواستار پیوستن اسرائیل به معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای شدند. شاید جدی ترین شاخص برای اثبات فرضیه تلاش جنبش عدم تعهد برای حرکت از حاشیه به متن معادلات بین المللی حمایت قاطعانه ۱۳ کشور عضو جنبش عدم تعهد در شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی موسوم به "گروه نم" از فعالیت صلح آمیز هسته ای ایران باشد.

دیپلماسی فعال گروه نم در نشست شورای حکام و مقاومت آنها در برابر اعمال فشار آمریکا و برخی دول غربی عضو شورا علیه ایران نمایانگر علاقه مندی غیر متعهدها به دفاع از حقوق خود و ایستادگی در برابر آپارتاید هسته ای است که نه تنها در این محدوده که در سطحی وسیع تر آثار و پیامدهایی را برای ارتقای نقش غیر متعهدها در معادلات جهانی به همراه داشته است کما اینکه در قالب چنین حرکتی هفتمین نشست بازنگری معاهدهNPT در نیویورک به صحنه جدی تقابل غیر متعهدها با بلوک هسته ای بدل شد.

در نگاه کلی می توان گفت با پیوستن ایران به این جنبش و فعالیت در آن به نظر می رسد اندیشه حمایت از تبدیل جنبش به سازوکاری تاثیرگذار در معادلات جهانی تقویت شده است خصوصا اینکه جمهوری اسلامی ایران به همراه کوبا، مالزی و آفریقای جنوبی در ردیف چهار کشور پیشرو در زمینه بیداری غیر متعهدها قرار دارد که از زمان پیوستن به آن همواره بر ضرورت عملی شدن خواسته های جنبش تاکید ورزیده است. اهم مواضع جمهوری اسلامی ایران که در سخنرانی های مقامات رسمی کشور در اجلاس های سران این جنبش تبلور یافته است شامل درخواست برای ارتقای نقش جهانی جنبش در عرصه بین الملل با هدف تحقق تساوی حقوق در عرصه بین المللی، نیاز به تجدید نظر در اصول جنبش به منظور تکمیل فلسفه وجودی عدم تعهد با توجه به مقتضیات و تحولات جهان معاصر، حرکت جنبش به سمت جنبه ایجابی و نقش آفرینی و رهبری در جهان معاصر، لزوم تقویت هویت جنبش بر اساس صلح، معنویت و محبت و تحقق آرمان های بشری برای غلبه بر نا امنی و تبعیض و بی ثباتی، تلاش برای تصحیح روندهای یک جانبه گرایانه و تبعیض آلود موجود، تقویت جنبش غیر متعهدها از طریق تعامل گسترده تر و ارتقا و تعمیق بیشتر روابط اعضا با یکدیگر شناسایی ظرفیت های فراوان اقتصادی فرهنگی، سیاسی، اعضای جنبش، فعالتر نمودن ارکان جنبش، توجه به ظرفیت های بالای سیاسی جنبش به عنوان نماینده اکثریت جامعه جهانی و استفاده از این ظرفیت جهت حل و فصل مناقشات بین المللی و توسعه صلح و آرامش بازنگری کلی در اهداف و ساختار شورای امنیت سازمان ملل و تحقق عضویت دائم دارای امتیاز وتو در شورای امنیت بر مبنای گفتمان عدالت خواهی بوده است.

● اجلاس وزرای جنبش عدم تعهد در تهران

در اجلاس وزرای کشورهای عضو جنبش عدم تعهد پیرامون حقوق بشر و تنوع فرهنگی که در مرکز همایش های بین المللی صدا و سیما در تهران برگزار شد بیش از ۱۰۰ هیات حضور داشتند که از این بین روسای ۵۶ هیات در سطح وزیر خارجه و وزرای مرتبط با موضوع حقوق بشر بود و علاوه بر این اکمل الدین احسان اوغلو، دبیرکل سازمان کنفرانس اسلامی، نیز میهمان ویژه اجلاس بود.

اجلاس با سخنرانی رئیس جمهور احمدی نژاد افتتاح شد و وزیر خارجه کوبا به عنوان رئیس جنبش و منوچهر متکی به عنوان میزبان و رئیس نشست در جلسه افتتاحیه سخنرانی کردند.

تصویب دستور کار موقت و انتخاب هیئت رئیسه، سخنرانی اکمل الدین احسان اوغلو دبیر کل سازمان کنفرانس اسلامی، لوئیس آربور کمیسر عالی حقوق بشر سازمان ملل متحد، پیر سانه معاون دبیر کل یونسکو در امور اجتماعی و علوم بشری، از دیگر برنامه های افتتاحیه اجلاس وزرای کشورهای عضو جنبش عدم تعهد بود.پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران مبنی بر برگزاری نشست وزرای جنبش پیرامون حقوق بشر و تنوع فرهنگی در سپتامبر ۲۰۰۶ در اجلاس سران نهضت عدم تعهد درهاوانا پایتخت کوبا تصویب شده بود . ابتکار جمهوری اسلامی ایران در میزبانی و برگزاری نشست وزرای جنبش عدم تعهد در زمینه حقوق بشر و تنوع فرهنگی را باید به منزله ایجاد فرصتی برای طرح دیدگاه های کشورهای در حال توسعه در خصوص این موضوع دانست. نشست تهران موجب ارتقای همبستگی بین اعضای عدم تعهد، افزایش سهم و مشارکت نهضت عدم تعهد در تعاملات بین المللی و به ویژه مباحث حقوق بشر و تنوع فرهنگی شده و مکمل فعالیت کشورهای عضو در چارچوب سایر تشکل ها و ائتلاف های مربوط به کشورهای در حال توسعه می باشد.

در بیانیه پایانی اجلاس با عنوان "اعلامیه و برنامه اقدام تهران در خصوص حقوق بشر و تنوع فرهنگی" تصویب شد که مرکز دائمی حقوق بشر و تنوع فرهنگی جنبش غیر متعهدها در تهران تاسیس شود. تشکیل مرکز حقوق بشر و تنوع فرهنگی مهمترین دستاورد اجلاس تهران بود.

"اعلامیه و برنامه اقدام تهران درخصوص حقوق بشر و تنوع فرهنگی" نتیجه مذاکرات کارشناسی کشورهای عضو نهضت در ژنو، نیویورک و تهران است، چارچوبی مفهومی و عملی را برای تبیین ضرورت های موجود در زمینه احترام به تنوع فرهنگی و در عین حال غنی بخشی به جهان شمولی حقوق بشر فراهم ساخته است.

در این اعلامیه تاکیداتی قوی نسبت به ضرورت شناسایی و احترام به تنوع فرهنگی به عنوان منبعی از قدرت و غنای متقابل صورت گرفته و ضوابط لازم برای ارتقای تفاهم، بردباری، گفت وگو و هماهنگی میان فرهنگ های مختلف تبیین شده است. سند نهایی این اجلاس، نقش بازیگران مختلف در سطح ملی و بین المللی در زمینه ارتقای احترام به تنوع فرهنگی و تقویت گفتمان های بین فرهنگی در زمینه حقوق بشر را به درستی تعریف کرده واقدامات لازم جهت بی اثر کردن تلاش های به عمل آمده جهت اعمال تک فرهنگ گرائی را برشمرده است. همچنین اعلامیه و برنامه عملی که با اجماع اعضای نهضت عدم تعهد تصویب شد، شاخص های لازم برای دنیای جهانی شده بر اساس عدالت، انصاف، برابری، ارزش مداری و کرامت انسانی را بیان می کند. از این رو اعلامیه و برنامه عمل تهران در زمینه حقوق بشر و تنوع فرهنگی، گامی مهم در غنی بخشی به ادبیات بین المللی در زمینه حقوق بشر و تنوع فرهنگی بود که این امر یکی از ضرورت های اساسی در برگزاری نشست وزرای عضو نهضت عدم تعهد محسوب می شد. نهضت عدم تعهد می تواند به این دست آورد خود ببالد و جامعه بین المللی باید به این سند به عنوان منبعی غنی در زمینه حقوق بشر و تنوع فرهنگی مراجعه کند. هم زمان حمایت نهضت عدم تعهد از تشکیل مرکز حقوق بشر و تنوع فرهنگی در تهران گامی موثر در مسیر نهادینه سازی فعالیت ها در زمینه تقویت گفتمان بین فرهنگی در زمینه حقوق بشر و نیز ارتقای احترام به تنوع فرهنگی است.

در واقع "اعلامیه و برنامه اقدام تهران درخصوص حقوق بشر و تنوع فرهنگی"، مهر تاییدی است بر اعلامیه جهانی حقوق بشر ۱۹۴۸، کنوانسیون بین المللی حقوق مدنی و سیاسی و کنوانسیون حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ۱۹۶۶، و دیگر کنوانسیون های حقوق بشری. جالب توجه است که اولین اجلاس جهانی در زمینه حقوق بشر نیز در سال ۱۹۶۸ در تهران برگزار شد.

"فیلیپه پرز روکه"وزیر خارجه کوبا و رئیس جنبش عدم تعهد گفت نتایج اجلاس تهران به تجدید حیات و تقویت جنبش عدم تعهد می انجامد و سند اجلاس تهران باید در سازمان ملل ارائه شود وزیر امورخارجه کوبا با استقبال از گزارش اخیر البرادعی گفت: جنبش عدم تعهد برای استفاده از حق مسلم هسته ای در کنار ایران است و پرونده هسته ای ایران باید از دستور کار شورای امنیت خارج شود.

● ارزیابی و چشم انداز جنبش عدم تعهد

به طور کلی وجود جنبش عدم تعهد، سدی در مقابل بلوک گرایی تلقی شده و نقش عمده ای در استقرار صلح جهانی برعهده داشته است. در سایه تعقیب سیاست استعمارزدایی که یکی از اصول اولیه جنبش به شمار می رود، بسیاری از ملت های تحت استعمار آسیا و آفریقا از سلطه دولت های استعمارگر خارج شده و به استقلال نایل آمده اند، تا آنجا که این سیاست، مجمع عمومی سازمان ملل متحد را بر آن داشت تا در سال ۱۹۶۰ قطعنامه معروف خود را که خواستار پایان بخشیدن به استعمار بود، به تصویب رساند.

جنبش عدم تعهد در دور نگهداشتن بسیاری از کشورهای عضو از رقابت قدرت های بزرگ، موفقیت شایانی داشته است، به گونه ای که می توان گفت عدم همکاری دولت های غیرمتعهد در چارچوب اتحادیه های نظامی با ابرقدرتها، باعث کاهش قابل توجه تشنجات بین المللی شده است و دربسیاری موارد، جنبش توانسته است تنش زدایی را جایگزین جنگ سرد کند. گروه غیر متعهدها در سازمان ملل متحد، به ویژه در مجمع عمومی نیز به عنوان اهرم فشاری در این نهاد بین المللی به شمار می رود. به رغم موفقیت های مزبور، جنبش عدم تعهد نتوانسته است بر اساس اهداف و واصولی که به صورت جهتگیری سیاست خارجی از آن یاد می شود، عمل کند.

▪ عوامل عدم موفقیت و ناکامی ها عمده ترین ضعف های جنبش عدم تعهد به قرار زیر می باشد:

۱) تعلل در تشکیل دبیرخانه و تدوین منشوری برای فعالیت جنبش در شرایط جدید جهانی:

از نقاط ضعف اساسی جنبش عدم تعهد نداشتن دبیرخانه، منشور و سازوکاری سازمانی برای پیگیری مصوبات می باشد.

با وجود هماهنگی های غیر متعهدها در سازمان ملل متحد این جنبش به علت نداشتن دبیرخانه ای ثابت هنوز نتوانسته زمینه اجرای مصوباتش را فراهم آورد. در سالهای اخیر و به ویژه پس از نشست دوربان، سازوکاری تحت عنوان تروئیکای عدم تعهد شکل گرفت که در دو سطح وزیران امور خارجه وسران رایزنی هایی را با اعضا برای اجرای مصوبات یا حداقل پیگیری آنها آغاز کرده است در حال حاضر تروئیکای عدم تعهد متشکل از مالزی،کوبا و مصر است. هر چند مشابه چنین سازوکاری را در اتحادیه اروپایی با سازمان کنفرانس اسلامی نیز شاهد هستیم ولی در مورد جنبش عدم تعهد تروئیکای غیر متعهدها با مشکلات بیشتری روبرو هستند چرا که این جنبش اساسا فاقد ساختار سازمانی است و کماکان با وجود گذشت حدود پنج دهه از نخستین نشست سران جنبش عدم تعهد همانگونه که از اسمش بر می آید به عنوان جنبش باقیمانده است. تاسیس مرکز دائمی حقوق بشر و تنوع فرهنگی جنبش غیر متعهدها، یک موفقیت بزرگ دیپلماتیک برای جمهوری اسلامی ایران می باشد و می تواند زمینه را برای تاسیس هرچه زودتر دبیرخانه و مقر جنبش عدم تعهد در هر یک از کشورهای عضو فراهم سازد.

۲) وجود گروه بندی های داخلی:

وجود گروه بندی هایی در داخل جنبش، مانند گروه های آفریقای سیاه، اتحادیه عرب، اتحادیه آفریقایی، سازمان کنفرانس اسلامی و غیره سبب شده که دولتهای غیر متعهد نتوانند به وحدت نظر و اتخاذ استراتژی مشترکی در قبال قدرت های بزرگ دست یابند. این وعیت (منافع محلی و گروهی) سبب شده که منافع عمومی و همگانی اعضا و به تبع آن منافع کل نهضت تحت الشعاع قرار بگیرد. دسته بندی های سیاسی در داخل جنبش باعث اختلاف نظر شدید بین اعضا و عدم تصمیم گیری مناسب شده است.

۳) ترکیب ناهمگون اعضا:

در میان اعضای جنبش، دولتهایی با ساختارهای گوناگون سیاسی، ایدوئولوژیک، اقتصادی، از دولتهای اسلامی گرفته تا سوسیالیست و سرمایه داری، با درجه پیشرفت و عقب ماندگی متفاوت گردهم آمده اند و این امر مشکلات عدیده ای در اتخاذ تصمیمات مشترک به وجودآورده است. اعضای جنبش از دولت های غیرمتجانس تشکیل شده است و شرط اساسی جنبش که همانا عدم وابستگی به یکی از ابرقدرتهاست، رعایت نمی شود. در واقع تعداد قابل توجهی از دولتهای عضو به یکی از قطب های سیاسی جهان وابسته اند. البته با فروپاشی شوروی از شدت مشکلات مزبور کاسته شده است.

۴) ناسیونالیسم:

با آنکه از ابتدای تشکیل جنبش سعی بر آن بود تا سنتزی از ناسیونالیسم و انترناسیونالیسم به وجود آید، عملا منافع ملی هر یک از اعضا مصالح همگانی را تحت الشعاع قرار داد.

۵) نبودن ضمانت اجرای تصمیمات:

با وجود آنکه دیدگاه ها و استراتژی های دولت های عضو جنبش عدم تعهد به صورت قطعنامه هایی صادر می شود، عملا این قطعنامه ها فاقد ضمانت اجرا هستند. تصمیمات جنبش اصولا براساس اتفاق آرای صورت می گیرد، این روش باعث می شود که با کوچک ترین اختلاف نظر بین دولتهای عضو، هیچگونه تصمیمی اتخاذ نشود. از نظر حقوقی تصمیمات جنبش فاقد ضمانت اجرای لازم است و تنها پشتوانه آن افکار عمومی جهان است.

۶) نفوذ قدرت های بزرگ:

اعمال نفوذ قدرت های بزرگ از عوامل عمده ناکامی اعضای جنبش غیر متعهد در دستیابی به هدف هایشان بوده است، زیرا هریک از ابرقدرتها سعی داشتند از طریق تقویت جناح هایی در داخل جنبش دیدگاه های خو را به اعضا القا کنند. از نظر سیاسی، نفوذ قدرتهای بزرگ مانند آمریکا، انگلیس، چین، روسیه (شوروی سابق) موجب تفرقه و تشتت اعضای جنبش شده است.

نویسنده : نادعلی بای

منابع در روزنامه موجود است.