نگاهی به موانع رشد پژوهش در ایران

هدف از انتخاب شعار «بدون پژوهش و مطالعه تصمیم گیری نکنیم» برای هفته پژوهش و فناوری امسال پر رنگ کردن نقش پژوهش در تصمیم گیریها اعلام شده است اهمیت پژوهش و تحقیق در دنیای امروز به حدی است که در ارزیابی کارنامه علمی هر کشور, میزان ارائه مقالات تحقیقاتی و پژوهشی در محافل علمی در نظر گرفته می شود

● ۷۵ درصد توان تحقیقاتی کشور معطل مانده است

هدف از انتخاب شعار «بدون پژوهش و مطالعه تصمیم گیری نکنیم» برای هفته پژوهش و فناوری امسال پر رنگ کردن نقش پژوهش در تصمیم گیریها اعلام شده است. اهمیت پژوهش و تحقیق در دنیای امروز به حدی است که در ارزیابی کارنامه علمی هر کشور، میزان ارائه مقالات تحقیقاتی و پژوهشی در محافل علمی در نظر گرفته می شود.

از این رو کشور های صنعتی برای دستیابی به علم و صنعت حضور در پایگاه های تحقیقاتی را برگزیدند. در سایه انجام تحقیق و پژوهش کشورها می توانند به جای تغذیه از افکار دیگران، خود اندیشه سازی کنند. در دنیای امروز اصلی ترین عامل در توسعه کشورها، دانایی محور شدن اقتصاد و رشد دانش فنی است.

● بودجه تحقیقات

پیتر بولر استاد تاریخ علوم در دانشگاه کویینز در بلفاست، آمریکا را قوی ترین اقتصاد علمی در جهان معرفی می کند که بیشترین سرمایه گذاری را به نحو منسجم صرف علم می کند و ثمر آن را می چیند. تحلیل گران، موفقیت آمریکا را تا حد زیادی مرهون سرمایه گذاری بسیار عظیم برای جذب بهترین استعدادها برای کار در مجهزترین آزمایشگاه ها و وضع مقررات برای حمایت از سرمایه گذاری در زمینه تحقیقات می دانند.

در سال ۲۰۰۴این کشور۵ / ۳۰۱ میلیارد دلار صرف تحقیق و توسعه در صنعت و دانشگاه ها کرد. این مبلغ از مجموع سرمایه گذاری کشور های انگلیس، کانادا، فرانسه، آلمان، ایتالیا و ژاپن هم بیشتر است.

هر سال حدود ۱۲۰میلیارد دلار در جهان برای تحقیق هزینه می شود که سهم کشور های در حال توسعه تنها ۵میلیارد دلار است. براساس آمار های بانک جهانی میزان تحقیقات کشور های توسعه یافته ۲۰ برابر کشور های عقب افتاده و در حال توسعه است. در حالی که بودجه تحقیقاتی کشور های پیشرفته بیشتر از دو درصد تولید ناخالص ملی و میانگین این رقم در کشور های در حال توسعه یک درصد است، در کشور ما سهم بودجه تحقیقاتی در سال ۸۳، ۸۷/۰ در سال ۸۴، ۶۷/۰ و سال ۸۵به ۶۴/۰درصد رسید که این امر باعث افت پژوهش در دانشگاه ها شده است.

این در حالی است که براساس قانون برنامه چهارم در سال ۸۸سهم پژوهش علمی کشور از تولید ناخالص ملی باید به ۳درصد برسد.در زمینه تحقیقات پزشکی سهم پژوهش و تحقیق در سبد سلامت ناچیز است. به گفته معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کمتر از ۱۰ درصد منابع پژوهشی در کشور های در حال توسعه صرف تحقیقات پزشکی می شود، و این در حالی است که این کشورها ۹۰درصد مشکلات بهداشتی را دارند. علاوه برآن این بودجه ناچیز تحقیقاتی به گونه ای که در چرخه توسعه و پیشرفت کشور قرار گیرد، هزینه نمی شود.

بر اساس اعلام وزارت علوم و تحقیقات فقط ده درصد از اعتبارات پژوهش کشور به طور هدفمند و سیاست گذاری شده، هزینه می شود. استفاده نادرست از بودجه تحقیقاتی کشور موجب پایین آمدن ارزش افزوده تحقیقات در کشور شده است.

از طرف دیگر فقط از ۲۵درصد یعنی یک چهارم توان متوسط تحقیقاتی کشور استفاده می شود و قابلیت های محققان ایرانی بلااستفاده می ماند.

کمبود سرمایه گذاری در بخش پژوهش و تحقیقات تقاضا محور، فقدان دانش بازاریابی در میان محققان و عدم تبیین جایگاه واقعی پژوهش بین مدیران ارشد دولتی و بخش خصوصی، از موانع موجود در امر تحقیق است. با این حال اعتبار ۲۶/۱درصدی تولید ناخالص ملی در بخش پژوهش و تحقیقات کشور که قرار است در بودجه سال ۸۶منظور شود، می تواند حیات تاز ه ای در این حوزه بدمد. بر اساس پیش بینی ها در سال ۱۳۸۷سهم تحقیقاتی کشور ۸۷/۱درصد تولید ناخالص داخلی کشور خواهد بود. با ادامه این روند سهم پژوهش در سال ۱۳۸۸و در پایان برنامه چهارم توسعه به ۵/۲درصد تولید ناخالص داخلی خواهد رسید.

● نقش آموزش

دکتر علی اکبر جلالی عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ایران تغییر روش آموزشی از شنیداری به دیداری و شنیداری را هدف مدارس هزاره سوم بیان می کند. براین اساس آموزش ها در هزاره سوم باید گرایش پژوهش محوری داشته باشد تا نتایج مطلوب و نوین به دست آید. در مدارس هزاره سوم نوآوری و خلاقیت محوراصلی آموزش ها خواهد بود.

در کشور های پیشرفته با استفاده از امر تحقیق که از سنین پایین آغاز می شود راه و روش درست فکر کردن و چگونه عمل کردن را فرا می گیرند. اما در ایران نظام آموزشی مبتنی بر محفوظات است و دانش آموزان پژوهشگر و کنجکاو تربیت نمی شوند. دانش آموزان عادت کرده اند کتاب بخوانند، حفظ کنند و امتحان بدهند ولی هیچ گاه در به کارگیری افکار خود، سعی نمی کنند.

در مدارس ایران علوم به صورت کاربردی در نیامده است در حالی که تجربه و آزمودن علوم در آزمایشگاه ها و مراکز تحقیقاتی نقش مهمی در تولید علم و توسعه ایفا می کند. اگر این فرهنگ از همان آغاز به جوانان آموزش داده شود، در آینده شاهد افرادی با روحیه پژوهشگری خواهیم بود. دکتر عباس اخوان سپهی، استادیار گروه میکروبیولوژی دانشگاه آزاد در مورد اهمیت پژوهش در دانشگاه ها می گوید در کشور ما به آموزش بهای زیادی داده می شود، اما به پژوهش همچون یک کالای لوکس نگریسته می شود.

دانشگاه ها در کشور های مهم اروپایی و آمریکا فقط آموزشگاه نیستند، کار اصلی دانشگاه تولید علم، تحقیق و پژوهش است، فرق دانشگاه با آموزشگاه در نوآوری است. دانشگاه ها اگر بخواهند در علم حرفی برای گفتن داشته باشند باید نوآوری علمی داشته باشند.

چین به عنوان پرجمعیت ترین کشور دنیا از نظر علمی نیز پیشرفت خوبی کرده است و در بسیاری از زمینه ها حرف اول را می زند. نخبگان چینی روش تحقیق و تولید را در کشور های پیشرفته آموختند، به کشورشان بازگشتند و در آنجا تولید علم کردند و اکنون دنیا را به خودشان وابسته کرده اند.

دانشگاه ها باید در انتقال فناوری نقش محوری داشته باشند. دانشگاه ها شرایط مناسبی برای تحصیل و تربیت دانشمندان، متخصصان توسعه اقتصادی و کارشناسان سیاسی فراهم می کنند و اطلاعات بی طرفانه ای تولید می کنند، اما دانشگاه ها برای ایفای این نقش نیازمند اصلاح هستند. به طور سنتی فناوری از کشور های پیشرفته به سوی کشور های در حال توسعه جریان داشته است.

در کشور های در حال توسعه همواره تفکر غالب این بوده است که منابع اندک و تخصص برای مشکلات فوری تر مانند افزایش تولیدات کشاورزی و دسترسی به آب آشامیدنی سالم اختصاص یابد. این درحالی است که بسیاری از این چالش ها بدون ایجاد ظرفیت های بومی در علوم و فناوری برطرف نخواهد شد.

اکنون کشور های در حال توسعه به فکر دست یافتن به قابلیت های علمی و فناوری خود افتاده اند. با این روند، شیوه متعارف انتقال فناوری تغییر یافته است. این کشورها اقدام به ایجاد پیوند های علمی با کشور های توسعه یافته کرده اند که نمایانگر همکاریهایی واقعی و برابر است.

کشور های در حال توسعه دست کم به یک دانشگاه در سطح جهانی که قادر به آموزش و تحقیق در رشته های علمی و مدیریت علم و فناوری باشند نیاز دارند. این کشورها باید با فراهم کردن فرصت های شغلی مناسب و امکان پیشرفت برای پژوهشگران، از فرار مغزها جلوگیری کنند. همچنین با ایجاد انگیزه برای محققان برای بکارگیری دانش خود در زمینه ابداعات و فناوری، انتقال دانش و فناوری از دانشگاه ها به بخش خصوصی کشور ترغیب شود. دانشگاه ها باید از موسسه هایی جدا از جامعه خود، به موسسه هایی مکمل جامعه تبدیل شوند. ایجاد دفاتر انتقال فناوری در داخل دانشگاه ها به این کار کمک می کند.

انتقال فناوری به رفع فقر، ایجاد ثروت، بهبود سلامت عمومی و حفظ محیط زیست کمک می کند. انتقال فناوری فقط زمانی به رفع فقر کمک می کند که فناوری ها براساس اولویت های فقرا انتخاب شود. کارشناسان می گویند هرچند در ایران «عرضه دانش» همیشه از شاخص های پیش بینی شده جلوتر بوده، اما «تقاضای بازار» براثر عوامل مختلف و کم توجهی به مقوله تحقیقات همواره عقب تر از پیش بینی ها حرکت کرده است.

سرمایه گذاری روی رشته های علوم انسانی در دانشگاه ها که مبنای رشد و توسعه علوم دیگر محسوب می شوند نباید مورد غفلت قرار گیرد. برای آنکه دانشگاه ها بتوانند همه استعدادها و نخبگان را جذب کنند باید اختیارات لازم به آنها واگذار شود. براین اساس تهیه «نقشه جامع علمی» کشور مبتنی بر نگاه متوازن به رشته های علمی می تواند دستیابی به سند چشم انداز ۲۰ساله توسعه کشور را سرعت بخشد.

---