خداحافظی با پیر اندیشه

نگاهی به آثار و زندگی مرحوم دکترمحمود عبادیان

مرحوم دکتر عبادیان دو مقدمه مهم از آثار هگل به نام کتاب زیبایی‌شناسی و مقدمه کتاب پدیدار‌شناسی روح را به فارسی برگرداند. در آن زمان آشنایی فارسی زبانان با هگل فقط از طریق کتاب استیس بود که این کتاب، اثر خوبی برای معرفی و شناخت هگل محسوب نمی‌شود

درگذشت دکتر محمود عبادیان استاد بازنشسته گروه فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی، اولین خبر ناخوشایند سال جدید، برای اهالی فرهنگ و اندیشه بود. محمود عبادیان اندیشمندی است که روزهای پر فراز و نشیبی را درطول زندگی خود تجربه کرده است. از تحمل رنج‌های زندان بعد از کودتای بیست وهشتم مرداد تا غوطه خوردن در دنیای پر رمز و راز فلسفه و ادبیات. عبادیان متولد فروردین ۱۳۰۷ در تهران و عضو هیات علمی دانشگاه مفید قم و عضو گروه فلسفه فرهنگستان هنر ایران بود. او با تکیه برسنت ایده‌آلیسم آلمانی به بحث‌های زیبایی‌شناسی و زبان‌شناسی علاقه‌ای خاص داشت. مرحوم عبادیان کتاب‌هایی مانند «تکوین غزل و نقش سعدی»،«مقدمه‌ای بر مبانی جامعه‌شناختی و زیباشناختی غزل فارسی»و «غزلیات سعدی و گزیده زیباشناسی هگل» را به رشته تحریر در آورده است. این علاقه به هنر و ادبیات وی را به سوی تدریس ادبیات کشاند.عبادیان سال‌های زیادی را به همراه دکتر دادبه ودیگران در گروه فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی به تدریس فلسفه مشغول بود. اما آنچه که عبادیان را بیشتر از همه چیز به دنیای فلسفه معرفی می‌کند، پژوهش‌های وی از آثار هگل فیلسوف بزرگ آلمانی است. فعالیت‌های علمی عبادیان پس از گذراز ادبیات یکسر به فلسفه غرب معطوف شد وی ضمن تدریس فلسفه غرب دردانشگاه به ترجمه آثار مهمی درزمینه مکتب ایده‌آلیسم آلمانی همت گماشت. نگاهی به زندگی و دیدگاه‌های پژوهشی وی، اندیشه این پژوهشگر را به روشنی به تصویرمی‌کشد.

● نقش عبادیان درمعرفی آثار هگل

عبادیان اولین ترجمه خود از هگل را در سال ۱۳۶۲ تحت عنوان «مقدمه هگل بر زیبایی‌شناسی» منتشر کرد و دومین اثر او با نام «رساله منطقی و فلسفی ویتگنشتاین» بود که اندکی بعدتر به بازار آمد. شناخت و مطالعه این استاد فلسفه درباره هگل، درمیان آثار پژوهشی او از شهرت بسیاری برخوردار است. دکتر امیر نصری از شاگردان دکترعبادیان درباره تاثیر فکری دکتر عبادیان در شناخت هگل به تهران امروز می‌گوید: «مرحوم دکتر عبادیان دو مقدمه مهم از آثار هگل به نام کتاب زیبایی‌شناسی و مقدمه کتاب پدیدار شناسی روح را به فارسی برگرداند. در آن زمان آشنایی فارسی زبانان با هگل فقط از طریق کتاب استیس بود که این کتاب، اثر خوبی برای معرفی و شناخت هگل محسوب نمی‌شود.کارهای مرحوم عبادیان توانست اهالی فلسفه را تا حد زیادی با متن اصلی هگل آشنا کند. می‌توان گفت اهمیت کتاب زیبایی‌شناسی تقریبا به همان مقدمه است. کتاب پدیدار شناسی روح هگل نیز از حیث محتوا کتاب بسیار ارزشمندی است.» دکتر نصری به اهمیت ترجمه‌های مرحوم عبادیان از زبان آلمانی اشاره می‌کند ومی‌گوید: «ترجمه آثار فلسفی آن هم از زبان آلمانی کار دشواری به شمار می‌آید اما متاسفانه چون فرهنگ ما، فرهنگ شفاهی است، نقد مکتوب و استاندارد از آثار دکتر عبادیان را دربین پژوهشگران نمی‌بینیم. دکتر عبادیان با نگاه خاصی آثار هگل را مطالعه و بررسی می‌کردند که نوعی قرائت خاص از آثار هگل به‌شمار می‌رود.» دکتر نصر که از پژوهشگران فلسفه به شمار می‌آید، به نقش عبادیان درتربیت پژوهشگران اشاره می‌کند ومی‌افزاید: «داشتن فرهنگ تبادل نظر در دکتر عبادیان بسیار محسوس بود. دلیل این امر هم داشتن تسامح و فرهنگ گفت‌وگوی علمی در وی بود.

عبادیان حتی در مواقعی که به عنوان مشاور پایان‌نامه با من یا بسیاری از دانشجویان به بحث و تبادل نظر می‌نشستند باوجود تجربه تدریس فراوان و فعالیت‌های علمی گسترده از تحمیل نظر خود به دانشجو به‌شدت پرهیز می‌کردند. به همین سبب مرحوم عبادیان با صبر و حوصله نظرات متفاوت را می‌شنید و دیدگاه خودشان را دیدگاه تثبیت شده و کامل به‌شمار نمی‌آورد. همین مسئله سبب افزایش علاقه دانشجویان به تحقیق و پژوهش می‌شد.» یکی از مهم‌ترین کتاب‌هایی که وی ترجمه کرد با عنوان «نامه‌هایی درباب تربیت زیباشناختی انسان» است که این کتاب در آثار دکتر کمتر دیده شده است. ترجمه این کتاب از آثار کلاسیک فلسفه هنر بوده و از خدمات ارزشمند وی به شمار می‌آید. دکتر محمد ضیمران نیز به تسلط و توجه کامل مرحوم دکتر عبادیان به فلسفه غرب و مکتب ایده‌آلیسم آلمانی نظری می‌افکند و می‌افزاید: «اگرچه نگاه ایشان به فلسفه هگل نوعی تفسیر رادیکال به شمار می‌آمد ولی این نگاه ایشان نیز از بی‌اطلاعی یا عدم دسترسی به منابع درجه اول ناشی نمی‌شد. تسلط کامل وی به زبان آلمانی سبب آن می‌شد که بسیاری از دانشجویان حتی در مقاطع بالا برای بررسی آثار هگل از نظرات و دیدگاه‌های وی بی‌نیاز نباشند.»

● بررسی ادبیات با نگاهی متفاوت

توجه این فیلسوف به ادبیات ایرانی در اندیشه وی متبلور شده است. دکترعبادیان در سال‌های جوانی با پروفسور یان ریپکا، استاد شرق شناس و نویسنده تاریخ ادبیات ایران دوستی و آشنایی داشت. این شرق شناس در ترجمه رباعیات خیام به زبان آلمانی به عبادیان کمک کرد. دکتر محمود عبادیان با دیدگاه زیباشناسانه بسیاری از آثار ادبیات کلاسیک ایرانی را بررسی کرده است.«آنچه خوبان همه دارند» رساله‌ای بود که وی درباره حافظ نوشت و بعدها نیز آثاری همچون تکوین غزل و نقش سعدی و نیز سنت و نوآوری فردوسی در حماسه‌سرایی درباره بزرگان ادبیات ایران آثاری را تدوین کرد. هوشنگ علم، سردبیر مجله آزما نگاه عبادیان به مقوله هنررا اینگونه توصیف می‌کند: «دکتر عبادیان با نگاهی خاص آثار کهن فارسی را بررسی و تحلیل می‌کردند. تلفیق نگاه عمیق فلسفی ایشان که با نوعی درک زیبایی‌شناسانه همراه بود،سبب تحلیل عمیق و جاندار وی از ادبیات می‌شد. با توجه به اینکه نقد و نقد پذیری چه در سنت ادبی ما و در فرهنگ ما با ریشه‌های عمیق همراه نیست و ما فاقد دانش نقدپذیر هستیم اما دکتر عبادیان در جلسات مختلف با شناخت کامل از حوزه ادبیات کلاسیک به صحبت می‌پرداختند و برخلاف مدعیان نقد با تندروی و ناآگاهی به ادبیات کلاسیک نگاه نمی‌کردند.» دکتر ضیمران درباره نگاه مرحوم عبادیان به ادبیات می‌گوید: «توجه این پژوهشگر به مقوله هنر مدرن چیزی نیست که بتوان به‌سادگی از آن گذشت. به یاد دارم درسال‌های پیش نشریه‌ای به نام زیبا شناخت منتشر می‌شد که مقالات قابل توجهی را درباره زیبایی‌شناسی و نحله‌های جدید فکری هنر مدرن را به چاپ می‌رساند. دکترعبادیان مقالاتی غنی درباره فلسفه هنر در این نشریه منتشر می‌کردند. وی در سال‌های پیش به ترجمه کتاب زیبایی‌شناسی هگل پرداخت. علاوه بر این مسئله مطالعات وی در زمینه اسطوره شناسی و هنرهستند که در تفسیر وی از اندیشه‌های فردوسی به‌خوبی خودش را نشان می‌دهد. ادبیات معاصر ایران در سال‌های اخیرنظرات و نگاه‌های زیادی را متوجه خود کرده است. دکتر عبادیان مایل بود پژوهش‌های خود را درباره ادبیات معاصر به انتشار برساند. هوشنگ علم سردبیرمجله آزما به رویکرد فکری دکتر عبادیان به ادبیات معاصر اشاره می‌کند و می‌گوید: «اگر به فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی دکتر عبادیان در طول حیات وی نگاه کنیم، متوجه دیدگاه اجتماعی ایشان به مقوله هنر و ادبیات می‌شویم. رسالت اجتماعی و سیاسی هنرمند، نگاهی است که در آثار نویسندگان معاصر مشاهده می‌شود. دکتر عبادیان نیز با نگاه اجتماعی وعدم توجه به جهت‌گیری‌های خاص به بررسی و تحلیل آثار معاصر می‌پرداختند. عبادیان درجلسات شعری گوناگونی که با دانشجویان داشتند به بررسی هنری و اجتماعی آثار معاصر می‌پرداختند.

● میراث بازمانده از عبادیان چیست؟

مرحوم دکتر عبادیان مانند بسیاری از پژوهشگران تلاش‌های زیادی در حوزه فلسفه و ادبیات انجام داده اما این تنها وجه تمایز پژوهشگران در گستره تفکرو فعالیت‌های پژوهشی محسوب نمی‌شود.احترام به اندیشه‌ ونگاه‌های متفاوت و داشتن فرهنگ گفت‌وگو برای تبادل فرهنگ حتی با دانشجویان یا کسانی که هنوز در مراحل ابتدایی یادگیری دانش فلسفی یا ادبی قرار داشتند، به گفته بسیاری از ویژگی این استاد محسوب می‌شد. عبادیان دانشجویان بسیاری را تربیت کرده است. بسیاری از بزرگان ادب کشور روزی از شاگردان وی بوده‌اند. شاید تکیه برهمین نکته راز ماندگاری یک اندیشمند در عرصه علمی را به خوبی به تصویر بکشد.

زهرا نوروزی