گونه های گمشده

چرا مفهوم ژانر در سینمای ایران جا نیفتاده است

از کیفیت پایین اکثر فیلم‌های اکشن ایرانی گرفته تا تحولاتی که در اواسط دهه۷۰ در جامعه ایرانی اتفاق افتاد، فیلم‌های اکشن نتوانستند خودشان را با این تحولات هماهنگ کنند. نتیجه اینکه در این سال‌ها خبری از فیلم‌های اکشن در سینمای ایران نبود.

کلمه «ژانر» اساسا اصطلاحی متعلق به سینمای آمریکاست. دست‌اندرکاران سینمای آمریکا از این طریق توانستند فیلم‌ها را بر اساس نیاز مخاطبانشان دسته‌بندی کنند. بنابراین می توان گفت تقریبا تمام فیلم‌هایی که به‌طور کامل تحت لوای یک ژانر قرار می‌گیرند، متعلق به سینمای آمریکا هستند. با این وجود تأثیر ژانرها و زیر ژانرهای سینمایی را در بسیاری از فیلم‌های کشورهای دیگر دنیا مشاهده می‌کنیم. از بهترین فیلم‌های جوزپه تورناتوره گرفته تا برخی آثار مهم پدرو آلمودوار و فرانسوا تروفو. در سینمای ایران هم فیلم‌هایی وجود دارند که در آن‌ها می‌توانیم نشانه‌های کلی برخی از گونه‌های مهم سینمایی را پیدا کنیم. گونه‌های کمدی و ملودرام همیشه از ژانرهای محبوب سینمای ایران بوده‌اند. در همین سال‌های اخیر هم فیلم‌هایی مثل «باج‌خور» (فرزاد مؤتمن) را دیده‌ایم که تلاش کرده‌اند در مسیرهای جدیدی حرکت کنند و بر اساس الگوهای شناخته‌شده گونه‌های مطرح سینمایی پیش بروند. ضمن این که بعضی از سینماگران ایرانی در برخی از آثارشان، بازی‌های هوشمندانه‌ای با ژانرها کرده‌اند. مسعود کیمیایی در «حکم» توانست ضمن ادای دین به فیلم‌های مهم گنگستری سینما، از تفاوت عمیق سر و شکل آثار گنگستری و نوع زندگی معمول ایرانیان استفاده کرده و نوعی فضای دوگانه جدی/ هجو را ایجاد کند. پرویز شهبازی هم در «عیار ۱۴» از داستان فیلم معروف «ماجرای نیمروز» (فرد زینه‌مان) استفاده کرد، اما از میانه‌های فیلم تغییر مسیر داد. تا جایی که «عیار ۱۴» در نهایت به یک فیلم ضد ژانر بدل شد. اما واقعیت این است که جای برخی از ژانرها در سینمای ایران بسیار خالی به نظر می‌رسد. تا جایی که می‌توان گفت اکثر فیلم‌های ایرانی اساسا ارتباطی به ژانرهای شناخته‌شده سینمایی ندارند. این اتفاق دلایل مختلفی دارند. در ادامه سعی می‌کنیم به برخی از این گونه‌ها و دلایل کم‌توجهی به آن‌ها در سینمای ایران اشاره کنیم.

● سه نمونه از گونه‌های نادیده گرفته شده در سینمای ایران

▪ فیلم‌های ترسناک

فیلم‌های ترسناک از دوران صامت در آمریکا طرفدار داشتند. اما شروع موفقیت‌های بزرگ فیلم‌های ترسناک به آغاز دوران بحران اقتصادی بازمی‌گردد. از آن زمان، گونه ترسناک یکی از ژانرهای پرطرفدار سینمای آمریکا باقی مانده است. در برخی از کشورهای دیگر هم فیلم‌های ترسناک همیشه پرطرفدار بوده‌اند. از جی‌هارورها و کی‌هارورها گرفته تا ترسناک‌های کلاسیک ایتالیایی. اما در سینمای ایران کمتر فیلم ترسناکی توانسته به موفقیت دست یابد. در این زمینه شاید بتوان تنها از «شب بیست‌و‌نهم» ‌(زنده‌یاد حمید رخشانی) یاد کرد که در زمان خود فیلم موفقی بود. در سال‌های اخیر هم تلاش‌های پراکنده‌ای در راستای ساخت فیلم‌های ترسناک صورت گرفته («حریم»، «کلبه» و «آل» نمونه‌هایی از این تلاش‌ها به شمار می‌روند) که اکثر این تلاش‌ها نتیجه چندان موفقی به‌بار نیاورده‌اند. در میان این فیلم‌ها شاید «آل» به دلیل تلاش برای بومی‌سازی فیلم ترسناک (کاری که در «شب بیست و نهم» هم انجام گرفته بود)، این پتانسیل را داشت تا به گامی رو‌به جلو در تولید فیلم‌های ترسناک ایرانی تبدیل شود اما به دلایل مختلفی این اتفاق رخ نداد.

▪ فیلم‌های اکشن

درباره این که آیا اکشن یک «ژانر» سینمایی به‌شمار می‌رود یا نه، نمی‌توان با قاطعیت اظهار نظر کرد. هنوز هم کارشناسان زیادی هستند که اعتقاد دارند سینمای اکشن، تلفیقی از چند ژانر اصلی سینما به‌شمار می‌رود. اما با توجه به موفقیت همیشگی فیلم‌هایی که در دسته آثار اکشن جای می‌گیرند، جایگاه فیلم‌های اکشن به‌عنوان یک «ژانر» در سینمای جهان تثبیت شده است. در بررسی تاریخ سینمای ایران هم به دوره‌ای (از اوایل دهه ۶۰ تا اواسط دهه ۷۰) برمی‌خوریم که در آن فیلم‌های اکشن جایگاه ویژه‌ای داشتند. فیلم‌هایی که اصلی‌ترین مولفه مشترک اکثر آن‌ها، حضور جمشید‌هاشم‌پور با سری تراشیده در نقش اصلی بود. در تاریخ سینمای ایران، این تنها دفعه‌ای بود که حضور یک «چهره»، می‌‌توانست لحن و حتی گونه فیلم را برای تماشاگر مشخص کند. اتفاقی که البته در سینمای جهان نمونه‌هایش را زیاد سراغ داریم. (چه کسی است که اسم همفری بوگارت را بشنود و به یاد فیلم‌های نوآر و جنایی نیفتد؟) با این وجود فیلم‌های اکشن در گذر زمان به دلایل مختلفی از سکه افتادند. از کیفیت پایین اکثر فیلم‌های اکشن ایرانی گرفته تا تحولاتی که در اواسط دهه ۷۰ در جامعه ایرانی اتفاق افتاد، فیلم‌های اکشن نتوانستند خودشان را با این تحولات هماهنگ کنند. نتیجه این شد که در این سال‌ها دیگر خبری از فیلم‌های اکشن در سینمای ایران نبوده و اگر نمونه‌های معدودی هم در این زمینه ساخته شده‌اند، بیشتر مایه انبساط خاطر شده‌اند!

▪ فیلم‌های جنایی

فیلم‌های نوآر ( و پیش از آن آثار گنگستری) و برخی از مشهورترین آثار آلفرد هیچکاک، از معروف‌ترین نمونه‌هایی هستند که می‌توان آن‌ها را منتسب به ژانر جنایی دانست. همین نکته نشان می‌دهد که فیلم‌های جنایی چه بخش مهمی از تاریخ سینمای جهان را تشکیل داده‌اند. در سینمای ایران هم در دوره‌ای، زنده‌یاد ساموئل خاچیکیان چند تریلر جنایی ساخت که به فروش فوق‌العاده‌ای دست یافتند. (هنوز هم ساموئل خاچیکیان از لحاظ ساخت فیلم‌هایی که در سال اکران، ‌عنوان پرفروش‌ترین فیلم سال را کسب کرده‌اند، در تاریخ سینمای ایران بی‌رقیب است) با این وجود گذر زمان باعث شد تا این قبیل فیلم‌ها از رونق بیفتند. آشنایی مردم ایران با مهم‌ترین آثار جنایی و کارآگاهی تاریخ هنر باعث شد تا کم‌کم مردم از سازندگان این نوع فیلم‌ها پیش بیفتند. به طوری که فیلم‌های جنایی دیگر نکته‌ای برای رودست زدن به تماشاگرانشان نداشتند و این به معنای پایان کار فیلم‌های جنایی در سینمای ایران بود.

▪ چرا مفهوم ژانر در سینمای ایران جا نیفتاده است؟

در این باره می‌توان به دلایل متعددی اشاره کرد. از دیدگاه حاکم بر جامعه سینمای ایران که معمولا این مدل دسته‌بندی‌ها را مذموم می‌داند تا نحوه شکل‌گیری سینمای ایران که الگوهایش بیشتر فیلم‌های کشورهای در حال توسعه بودند تا آثاری برآمده از دل سیستم‌های سینمایی توسعه‌یافته و همچنین توجه به این نکته که مفهوم ژانر اساسا وابسته به سینمای آمریکاست و نه‌تنها در ایران، که در کشورهای اروپایی هم «ژانر» کاربرد بسیار کمتری نسبت به سینمای آمریکا دارد. اما مهم‌ترین دلیل جا نیفتادن ژانر در سینمای شاید این باشد که تعریف ژانر، اساسا برآمده از یک نگاه صنعتی به سینماست. نگاهی در دل یک نظام سازماندهی‌شده و ساختارمند که جهت‌گیری‌اش به سمت گیشه است. بدیهی است که سینمای ایران هیچ‌کدام از ویژگی‌های بالا را ندارد. داریم درباره سینمایی صحبت می‌کنیم که خیلی از فیلم‌هایش در مراحل مختلف تولید، از زمان ثبت فیلمنامه تا دوران اکران، از حمایت‌های ویژه‌ای برخوردارند. در چنین سینمایی، خیلی هم عجیب نیست که تعاریف و مفاهیمی (از جمله ژانر) در درجه‌های پایینی از اهمیت قرار می‌گیرند.

سید آریا قریشی