پیوند مغز استخوان, دمیدن روح تازه

پیوند مغز استخوان در اصل جمع آوری سلو ل های بنیادی از مغز استخوان و كاشتن آن در بدن بیمار نیازمند است اما به تازگی گفته شده است كه می توان این سلول ها را به جای مغز استخوان, از خون محیطی یعنی, خون موجود در عروق دست و پای شما یا حتی طناب جفت بلافاصله پس از زایمان به دست آورد

مغز استخوان محل تولید خون و عناصر سلولی موجود در آن است. در خون سلول‌های مختلفی وجود دارند كه هریك از آنها از دسته خاصی سلو‌ل‌های موجود در مغز قرمز استخوان تولید می‌شوند، اما جالب اینجاست كه این رده‌ها در نهایت سرمنشا مشترك دارند. به عبارت دیگر، سلول‌هایی با عنوان سلول‌های بنیادی یا stem cell وجود دارند كه طی مراحلی تمایز پیدا می‌كنند و به تدریج رده‌های مختلف از خود تولید می‌كنند.

با این حساب یك سلول بنیادی ممكن است طی مراحل بعدی تغییراتی پیدا كند كه به سمت رده گویچه‌های سرخ یا همان گلبول‌های قرمز برود. در ضمن می‌تواند تغییراتی پیدا كند كه باعث تولید پلاكت‌ها یا همان سلول‌های انعقادی خون شود و از طرف دیگر می‌تواند دچار تحولاتی شود كه گلبول‌های سفید یا همان سلول‌های دستگاه دفاعی و ایمنی بدن را بسازد. پس سلول‌های بنیادی این ظرفیت و توانایی را دارند كه طی یك سری تغییر و تحولات اساسی، تكثیر شوند و از یك سلول منفرد، چندین هزار سلول بسازند كه هریك از آنها عملكرد، توانایی و قابلیت متفاوت و منحصر به فردی نسبت به دیگران دارد.

برخی سلول‌های بنیادی را به‌عنوان بانك یا ذخیره درنظر می‌گیرند به‌طوری كه هرچه سلول‌های خونی خرج می‌شوند، می‌توان آنها را از این بانك دوباره جایگزین كرد، در نظر بگیرید فردی در تصادف به شدت خونریزی پیدا كرده و حجم بسیار قابل توجهی از خون خود را از دست داده است. در پاسخ به كاهش شدید سلول‌های خون، سلول‌های بنیادی به سرعت تكثیر پیدا می‌كنند و تعداد زیادی سلول‌های خونی از رده‌های مختلف را می‌سازند تا جایگزین سلول‌های از دست رفته شوند. از همین اصل در درمان بسیاری از بیماری‌ها استفاده می‌شود.

هر بیماری‌ای كه باعث از دست رفتن و نابودی سلول‌های خون‌ساز مغز استخوان شود را می‌توان با پیوند این سلول‌های بنیادی درمان كرد، چرا كه این سلول‌ها توانایی دارند یك مغز استخوان فعال را مجددا برای بیمار تولید كنند.

● درمان دردهای بی‌درمان

پیوند مغز استخوان در اصل جمع‌آوری سلو‌ل‌های بنیادی از مغز استخوان و كاشتن آن در بدن بیمار نیازمند است اما به تازگی گفته شده است كه می‌توان این سلول‌ها را به جای مغز استخوان، از خون محیطی (یعنی، خون موجود در عروق دست و پای شما) یا حتی طناب جفت (بلافاصله پس از زایمان) به دست آورد.

همان‌طور كه پیش از این گفتیم بسیاری از بیماری‌ها نظیر سرطان خون یا تخریب و سفت‌شدن مغز استخوان و حتی شیمی‌درمانی‌های شدید، باعث تخریب مغز استخوان می‌شوند و دیگر سلول‌های بنیادینی برای تولید سلول‌های خون باقی نمی‌ماند. در این موارد می‌توان سلول‌های بنیادین مغز استخوان را از یك فرد مشابه گرفت تا جایگزین سلول‌های از دست رفته شوند اما تنها مورد استفاده از سلول‌های بنیادی خون‌ساز و پیوند مغز استخوان این نیست.

بیماری را درنظر بگیرید كه مبتلا به نوعی سرطان پیشرفته است. این بیماران معمولا تحت شیمی درمانی قرار می‌‌گیرند اما اگر قرار باشد شیمی‌درمانی بسیار شدید باشد (اگرچه اثر درمانی آن بیشتر و بهتر است) با عوارض زیادی همراه خواهد بود. به‌طور مثال سلول‌های بنیادی خون‌ساز را كه نسبت به شیمی‌درمانی بسیار حساس هستند، از بین می‌برد و بنابراین دیگر مغز استخوان سلول خون‌ساز ندارد.

این مساله باعث می‌شود كه پزشكان نتوانند شیمی‌درمانی شدید و وسیعی برای این بیماران انجام دهند، چرا كه بروز عوارضی مثل از بین رفتن سلول‌های خون‌ساز خود می‌تواند برای این بیماری مرگبار باشد اما به تازگی با استفاده از روش پیوند سلول‌های بنیادی یا همان پیوند مغز استخوان، روشی برای درمان این سرطان‌های لاعلاج پیدا شده است. ابتدا قسمتی از مغز استخوان سالم و عاری از سرطان فرد را از بدن او برمی‌دارند و برای او در محیط مناسب نگهداری می‌كنند. سپس یك شیمی‌درمانی بسیار شدید برای فرد انجام می‌دهند.

این شیمی‌درمانی بیش از یك شیمی‌درمانی معمولی در درمان سرطان موثر است اما از طرف دیگر باعث از بین رفتن تمام سلول‌های بنیادی و خون‌ساز بدن بیمار می‌شود. به هر حال این بار دیگر جای نگرانی وجود ندارد چرا كه از قبل سلول‌های خون‌ساز فرد ذخیره شده‌اند و ظرف چند روز پس از شیمی‌درمانی آنها را به بدن فرد پیوند می‌زنند تا سلول‌های جدید كه در اصل به بدن بیمار تعلق دارند روند طبیعی خون‌سازی را از سر بگیرند. این روش جدید كه تركیب شیمی‌‌درمانی شدید به همراه پیوند سلول‌های بنیادی خود فرد است طی سال‌های اخیر چشم‌انداز جدیدی برای درمان بسیاری از سرطان‌های لاعلاج و پیشرفته ایجاد كرده و خوشبختانه در كشور نیز امكانات انجام آن تا حدودی وجود دارد.

● آمارها

به علت نتایج درخشان حاصل از پیوند مغز استخوان در درمان برخی بیماری‌ها و نیز افزایش تعداد اهدا ‌كنندگان، استفاده از این روش در سال‌های اخیر رو به افزایش است. دایره بین‌المللی ثبت پیوندهای مغز استخوان تخمین می‌زند كه هر سال، حدود ۵۰ هزار پیوند مغز استخوان در دنیا انجام شود.

● روش انجام پیوند

معمولا مغز استخوان زیر بیهوشی عمومی یا بی‌حسی نخاعی از استخوان‌های لگن اهدای‌كنندگان جمع‌آوری می‌شود. به ازای هر كیلوگرم از وزن بدن، ۱۰ تا ۱۵ میلی‌لیتر مغز استخوان برداشت و در محیط خاصی نگهداری می‌شود. سپس این مغز استخوان برای برداشته شدن چربی‌ها و استخوان‌های اضافی آن از صافی یا غربال‌هایی كه سوراخ‌‌های۰.۲ و ۰.۳ میلی‌متری دارند عبور داده می‌شود. بسته به هدف انجام پیوند، ممكن است مغز استخوان‌های جمع‌آوری شده تحت پردازش بیشتری قرار گیرد. به‌طور كلی اهدای مغز استخوان، كار كاملا بی‌خطری است و بسیار به ندرت از آن عوارضی گزارش كرده‌اند. پس جای نگرانی خاصی برای اهدا ‌كنندگان وجود ندارد.

● ویژگی‌های اهدا ‌كننده پیوند مغز استخوان

حدود یك درصد بیماران، خواهر یا برادر دوقلوی كاملا مشابهی دارند كه در اصطلاح، دوقلوی تك تخمكی آنهاست. اگر چنین فردی وجود داشته باشد، بهترین نفر برای اهدای مغز استخوان است. به‌طور كلی یكی از خطرات گرفتن بافت پیوندی از افراد دیگر (حتی برادر و خواهر) این است كه سلول‌های ایمنی مغز استخوانی كه قرار است پیوند شود، سلول‌های بدن فرد گیرنده (یا در اصطلاح فرد میزبان) را غریبه تلقی می‌كنند و به آنها حمله می‌برند. این حالت كه بیماری پیوند علیه میزبان نامیده می‌شود همیشه محدودیت‌های زیادی را در سر راه پیوند اعضا قرار می‌دهد اما اگر برادر یا خواهر تك‌تخمكی وجود داشته باشد، احتمال بروز این واكنش نامطلوب به‌طور كامل از بین می‌رود. به این نوع اهدای پیوند، اهدای سینرژنیك مغز استخوان گفته می‌شود.

‌‌نوع دوم، پیوند آلوژنیك است در این نوع دهنده و گیرنده تشابه كامل ندارند و بنابراین احتمال بروز بیماری پیوند علیه میزبان بیشتر است. هرچه تشابهات بین دهنده و گیرنده بیشتر باشد، احتمال رد پیوند و نیز بروز بیماری پیوند علیه میزبان كمتر است. بنابراین در حال حاضر برای انجام این پیوند سعی می‌شود كه ازنظر ژن‌هایی نظیر HLA فرد گیرنده و دهنده حتی‌المقدور با هم مشابه باشند. تعیین میزان این تشابه به انجام آزمایش‌های خاصی نیاز دارد.

با روش‌های امروزی، خطر رد پیوند بین برادران یا خواهرانی كه ازنظر ژن‌های HLA مشابهند، حدود ۱ تا ۳ درصد و خطر بروز بیماری پیوند علیه میزبان حدود ۱۵ درصد است. اگر دهنده و گیرنده از اعضای یك خانواده باشند و ژن‌های HLA آنها یكسان نباشند، شیوع رد پیوند و احتمال بروز پیوند علیه میزبان افزایش پیدا می‌كند. در كشورهایی نظیر آمریكا برنامه‌های ملی اهدا‌كنندگان مغز استخوان، برای شناسایی اهداكنندگان غیر فامیل اما با ژن‌های سازگار، برای بسیاری از بیماران امكان‌پذیر شده است.

ژن‌هایی كه HLA را تعیین می‌كنند، بسیار متغیر و دارای اشكال گوناگون هستند. بنابراین احتمال اینكه دو فرد غیر فامیل دارای HLA مشابه باشند، بسیار پایین و حدود یك در ده هزار است اما با شناسایی و تعیین بیش از ۷ میلیون اهدا‌كننده داوطلب برای اهدای مغز استخوان در آمریكا، اهدا‌كننده سازگار تقریبا برای ۵۰ درصد بیماران قابل شناسایی است.در این شرایط جست‌وجو، برنامه‌ریزی و آغاز روند پیوند مغز استخوان از اهدا ‌كننده غیرفامیل، به‌طور متوسط سه تا چهار ماه طول می‌كشد. امیدواریم كه چنین برنامه‌هایی در كشور ما نیز آغاز شود تا به راحتی برای بیماران نیازمند، مغز استخوان مناسب پیدا شود.

نوع آخر از پیوند مغز استخوان پیوند اتولوگ است. در این حالت سلول‌های بنیادی از خود فرد برداشته می‌شود و پس از تجویز دوز بالای داروهای منهدم كننده مغز استخوان و تومورهای سرطانی، دوباره به فرد تزریق می‌شود. در این پیوند خطر بروز بیماری پیوند علیه میزبان و نیز رد پیوند به هیچ عنوان وجود ندارد.‌

‌ دكتر علی حسینی