جایگاه مسجد از منظر امام خمینی

سخن از طلوع اسلام و مطلع آن و فجر صادق آیین محمدی صلی الله علیه و آله و مركز اشاعه آن یعنی مسجد است مسجد مهمان خانه خدا در زمین, ۱ جایگاه نزول بركات و خیرات آسمانی, ۲ خانه راز و نیاز, عشق و محبت, صفا و صمیمیت, ایثار و رحمت, تجلی بهشت خدا در زمین ۳ و محل آرامش موحدان است

●جایگاه و اهمیت مسجد در فرهنگ اسلام

سخن از طلوع اسلام و مطلع آن و فجر صادق آیین محمدی (صلی‌الله علیه و آله) و مركز اشاعه آن یعنی مسجد است. مسجد مهمان خانه خدا در زمین،[۱] جایگاه نزول بركات و خیرات آسمانی،[۲] خانه راز و نیاز، عشق و محبت، صفا و صمیمیت، ایثار و رحمت، تجلی بهشت خدا در زمین[۳] و محل آرامش موحدان است.

آنچه از بررسی نقش مسجد در صدر اسلام بدست می‌آید، جامعیت مسجد در همه زمینه‌های عبادی سیاسی، فرهنگی، آموزشی، نظامی، قضایی و... بوده است؛ و محور همه آنها امامت و پیشوایی در مسجد است كه به عنوان مهم‌ترین مسئله در ساختار و پیكره این مكان مقدس مطرح است و كوچكترین غفلت ولو جزئی، سرانجام به لوث شدن هدف كلی و پایمال گشتن مقصد نهایی خواهد شد. اهمیت این موضوع در ساختار مسجد به اندازه‌ای است كه در زمان حضور پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) در مدینه، شخص ایشان عهده‌دار اداره مسجدالنبی (صلی‌الله علیه و آله) بود و در غیاب حضرت(صلی‌الله علیه و آله) امامت مسجدالنبی بر عهده كسی بود كه توسط آن بزرگوار معین گردیده است.

●جایگاه مسجد از دیدگاه امام خمینی(ره)

با پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره)، مساجد نیز همانند دوران صدر اسلام جایگاه واقعی خود را بازشناختند، به طوری كه نیروهای فعال در مساجد به طور مستقیم در متن انقلاب شركت جستند، به گونه‌ای كه از آن پس مساجد نقش پایگاه ارتباطی مردم را به عهده داشتند؛ و در شرایط حساسی كه نهضت اسلامی فاقد هرگونه تشكیلات منطبق با معیارهای اسلامی بود مساجد توانستند این نارسایی مهم را جبران كرده و به انسجام نیروهای مردمی بپردازند. علاوه بر این بسیاری از برنامه‌های انقلاب مانند رفراندوم، شوراهای محلی، كانون‌های بسیج و دیگر ضرورتهای زمان در مساجد انجام می‌گرفت.

نویسنده در صدد آن است تا با مروری ولو اجمالی، جایگاه و نقش مسجد در ساختار جامعه اسلامی را از منظر آن بزرگ مرد تاریخ مورد بررسی قرار دهد.

۱ـ نقش مسجد در مبارزه با دشمنان اسلام

با بررسی نقش مسجد در مبارزه علیه كفر والحاد، این نكته بدست می‌آید كه چشمه زلال مبارزه و نهضت علیه باطل در طول تاریخ از مسجد جوشیده است و این مكان الهی بود كه توانست به قیام مقدس مردم ایران كه به برقراری حكومت اسلامی انجامید، نیرو و توان بخشید و همه این مبارزات و پیروزی‌ها بر محور سفارشات و رهنمودهای آن پیر فرزانه و بت‌شكن زمان بود. او بود كه بر پایه شناختی كه از موقعیت و نقش مسجد داشت، خطاب به مسلمانان جهان می‌فرماید:

«اگر حرم و كعبه و مسجد و محراب، سنگر و پشتیبان سربازان خدا و مدافعان حرم و حرمت انبیاء نیست، پس مأمن و پناهگاه آنان در كجاست؟»[۴]

۱ـ۱: مسجد خنثی‌كننده نقشه‌های دشمن

از جمله ترفندهای استعمار و دشمنان داخلی و خارجی برای محو اسلام، خاموش كردن چراغ و رونق مساجد بوده است كه این حیله خائنانه در رژیم گذشته تا حد زیادی مؤثر افتاد، و الان نیز تمام سعی و تلاش دشمنان در خلوت كردن مساجد به عنوان پایگاه ضداستكباری است.

آن بزرگوار با تأكید بر نقش محوری مسجد در خنثی كردن نقشه‌های دشمنان اسلام می‌فرماید:

«اینها از مسجد می‌ترسند، من تكلیفم را باید ادا كنم به شما بگویم، شما دانشگاهی‌ها شما دانشجوها، همه‌تان مساجد را بروید پر كنید، سنگر هست اینجا، سنگرها را باید پر كرد»[۵]

و در جایی دیگر می‌فرمایند:

«مساجد و محافل دینیه را كه سنگرهای اسلام در مقابل شیاطین است، هرچه بیشتر گرم و مجهز نگه دارید»[۶]

۱ـ ۲: مسجد مركز انقلاب و تداوم آن

با بررسی تحولات سالهای سرنگونی رژیم شاهنشاهی و پیروزی انقلاب اسلامی، نقش و اهمیت مسجد در ابعاد مختلف به وضوح هویدا است. در آن موقعیت مردم و روحانیت با محوریت مساجد به مبارزه ادامه می‌دادند كه نه در گذشته و نه در حال و آینده هیچ مكانی قابلیت این مركزیت را ندارد و هم اینك نیز اگر مردم از این مركز دور بمانند، موجب شادی دشمنان و تضعیف انقلاب خواهد شد. در آن موقعیت حساس، مسجد پایگاه عمده‌ای شد تا شاگردان و پیروان ایشان به همراه اقامه فرایض دینی و عبادی كه دلیل حضور مردم در مساجد بود، پیامها و اهداف امام خمینی را دریافت كنند.

آن بزرگ معمار انقلاب، با تأكید بر حفظ مساجد به عنوان اصل و اساس انقلاب می‌فرمایند:

«مسجد محلی است كه از آن باید امور اداره بشود، این مساجد بود كه این پیروزی را برای ملت ما درست كرد، این مراكز حساسی است كه ملت باید به آن توجه داشته باشند، این‌طور نباشد كه خیال كنیم حالا دیگر ما پیروز شدیم، دیگر مسجد می‌خواهیم چه كنیم؟ پیروزی ما برای اداره مسجد است.»[۷]

۱ـ ۳: مسجد مركز جنبش و حركت‌های اسلامی

در زمان رسول اكرم(ص) یكی از مهم‌ترین نقش‌های مسجد، تدارك مقدمات فكری و بسیج عمومی مسلمانان به منظور جهاد با كفار بوده است. عیناً همین نقش در جریان نهضت روحانیون شیعه به رهبری امام خمینی(ره) در سال ۱۳۴۲(ش) و پس از آن در جریان پیروزی انقلاب اسلامی ایران مشاهده می‌شد. تأثیر این مكان مقدس در طول ۸ سال دفاع مقدس در جذب نیروهای رزمنده بسیجی و آموزش آنها و نیز پشتیبانی و فعالیتهای پشت جبهه، بر هیچ كس پوشیده نیست. مسلم و بدیهی است كه اگر بیانات روشنگرانه آن پیر فرزانه نبود، مساجد نمی‌توانستند جایگاه حقیقی خود را بدست آورند و او بود كه مساجد را مركز جنبش‌ها و حركت‌های اسلامی معرفی كرده و می‌فرمود:

«مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مركز جنبش و حركت‌های اسلامی بوده... از مسجد تبلیغات اسلامی شروع می‌شده است، از مسجد حركت قوای اسلامی برای سركوبی كفار و وارد كردن آنها در [زیر] بیرق اسلام بوده است. شما كه از اهالی مسجد و علمای مساجد هستید، باید پیروی از پیغمبر اسلام(ص) و اصحاب آن سرور كنید و مساجد را برای تبلیغ اسلام و حركت اسلامیت و قطع ایادی شرك و كفر و تأیید مستضعفین در مقابل مستكبرین قرار دهید.»[۸]

بر اساس همین دیدگاه است كه متفكران و نویسندگان خارجی نیز به اهمیت مساجد در ساختار انقلاب تأكید كرده و آن را محور اصلی در شكل‌گیری انقلاب اسلامی دانسته‌اند. از آن جمله حامد الگار نویسنده و منتقد بزرگ می‌گوید:

«مسجد هسته اساسی تشكیلات انقلاب اسلامی بود. یكی از عناصر مهم در پیروزی انقلاب، احیای مجدد مسجد و تمام ابعاد عملكردی آن بود. نقش مسجد، دیگر نه عزلت و گریز گاهی از جامعه بود كه مردم برای دوری جستن از دنیا، گرفتن وضو، انجام عبادات یا گوش دادن به صوت قرآن به آن پناه می‌بردند بلكه برعكس، مسجد به عنوان یك كانون مبارزه و مركز فرماندهی بدل گردید به طور خلاصه مسجد تماماً آن چیزی شد كه در عصر پیامبر بود».[۹]

۲ـ نقش و اهمیت اجتماع در مسجد

با توجه به نقش‌آفرینی عمیق دین در ایجاد تشكل‌های اجتماعی است كه موجب شده تا اسلام در ابتدای نظام‌دهی سازمان دینی خود، تأسیس مركز تجمع عمومی مسلمانان را با نام «مسجد» در اولویت قرار داده و اجتماع در آن را به نیكوترین وجه ستوده و شدیدترین تأكیدات را در راستای حفظ این سنگرهای توحیدی ابراز داشته است.

حضرت امام بر اساس همین شناخت، بارها بر اهمیت اجتماع و حضور فعال در مساجد تأكید داشته و آن را موجب تقویت اسلام و نظام می‌دانستند.

«مساجد باید مجتمع بشود از جوانها، اگر ما بفهمیم كه این اجتماعات چه فوائدی دارد و اگر بفهمیم كه اجتماعاتی كه اسلام برای ما دستور داده و فراهم كرده است، چه مسائل سیاسی را حل می‌كند، چه گرفتاری‌ها را حل می‌كند، این‌طور بی‌حال نبودیم كه مساجدمان مركز بشود برای چند پیرزن و پیرمرد.»[۱۰]

و در جاهای مختلفی می‌فرمودند:

«نماز را در جماعت بخوانید، اجتماع باید باشد. اجتماعاتتان را حفظ كنید. مساجدتان را محكم نگه دارید.»[۱۱]

و در سخنی دیگر می‌فرمایند:

«مسجد مركز تبلیغ است، در صدر اسلام از همین مسجدها جیش‌ها، ارتش‌ها راه می‌افتاده، مركز تبلیغ احكام سیاسی ـ اسلامی بوده، هر وقت یك گرفتاری را طرح می‌كردند صدا می‌كردند: «الصلوه مع الجماعه» اجتماع می‌كردند، این گرفتاری را طرح می‌كردند، صحبت‌ها را می‌كردند، مسجد مركز اجتماع سیاسی است. اجتماعات خود را هرچه بیشتر در مساجد و محافل و فضاهای باز عمومی برپا نمایید.»[۱۲]

●ترس دشمن از مسجد

آنچه در تاریخ مسجد در سراسر ایران و در طول مبارزات و فعالیتهای انقلابی بدست می‌آید، مساجد تنها جایگاهی بوده است كه در جوّی آكنده از وحدت و اخوت و معنویت، نیروهای مبارز و مؤمن و شجاع را در خود جای داده و از این طریق در جهت بیداری و آگاهی‌بخشی به توده‌های

بسیج و گروههای مختلف مردمی، رسالت خویش را عینیت بخشیده است. به همین دلیل است كه دشمنان از مسجد به عنوان مركز نیرومند پشتیبانی انقلاب و ستاد عملیاتی رهبر انقلاب اسلامی در هراس و وحشت بوده و بارها مساجد آماج حملات دژخیمان رژیم سابق قرار گرفته و هم اینك نیز دشمنان داخلی و خارجی درصدد خلوت كردن و دور كردن مردم به خصوص جوانان از مساجد می‌باشند.

آن بت‌شكن زمان با درك این حساسیت دشمنان، بارها خطر جدایی انقلاب از مساجد را مورد تأكید قرار داده و می‌فرمودند:

«اگر این مسجد و مركز ستاد اسلام قوی باشد، ترس از فانتوم‌ها نداشته باشید. ترس از آمریكا و شوروی و اینها نداشته باشید. آنروز باید ترس داشته باشید كه شما پشت بكنید به اسلام، پشت كنید به مساجد.»[۱۳]

و در بیانی دیگر می‌فرماید:

«ای ملت! مسجدهای خودتان را حفظ كنید، روشنفكر غربی نباشید، ای حقوقدانها! مسجدها را حفظ كنید؛ بروید به مسجد... تا این نهضت به ثمر برسد، مملكت شما نجات پیدا كند.»[۱۴]

«این یك توطئه است كه می‌خواهند مسجدها را كم‌كم خالی كنند. شما باید هوشیار باشید كه مسجدهایتان و محراب‌هایتان و منبرهایتان را حفظ كنید و بیشتر از سابق، شمایی كه این معجزه را از مسجد دیدید كه همه قدرتها را به هم شكست، نه فقط ابرقدرتها، قدرتهای دیگر را هم به هم شكست، نباید در اسلام سستی كنید. مسجدها را محكم نگه دارید و پرجمعیت كنید.»[۱۵]

رهبر كبیر انقلاب با تیزبینی كه در مسائل سیاسی اوایل انقلاب داشتند، خطر جدایی مردم و انقلاب را از مساجد حس می‌كردند و مراقب بودند تا ارتباط مردم با مسجد قطع نگردد، اسناد تاریخی نشانگر آنست كه ارتباط مردم با مساجد، نقش بسیار مؤثری در پیروزی انقلاب اسلامی داشته است و تداوم آن نیز بستگی به همین ارتباط دارد.

محمّدمهدی فجری

پی‌نوشتها:

[۱] . وسایل‌الشیعه، ج ۳، ص ۵۱۷.

[۲] . من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۷۷.

[۳] . ترمذی دعوات، ج ۳، ص ۸.

[۴] . صحیفه امام، ج ۲۰، ص ۳۱۶.

[۵] . همان، ج ۱۲، ص ۳۹۳.

[۶] . همان، ج ۲، ص ۴۵۱.

[۷] . همان، ج ۱۳، ص ۱۵.

[۸] . همان، ج ۷، ص ۶۵.

[۹] . مسجد و انقلاب اسلامی، ص ۴۶.

[۱۰] . صحیفه امام، ج ۱۳، ص ۳۲۵.

[۱۱] . همان، ج ۱۲، ص ۳۹۳ و ۳۹۴.

[۱۲] . همان، ج ۱۰، ص ۱۶ و ۱۷.

[۱۳] . همان، ج ۱۳، ص ۲۱.

[۱۴] . همان، ج ۸، ص ۶۰.

[۱۵] . همان، ج ۱۳، ص ۱۹.

[۱۶] . همان، ج ۶، ص ۱۳۱.

[۱۷] . همان، ج ۹، ص ۴۷۹.

[۱۸] . همان، ج ۴، ص ۱۶

[۱۹] . همان، ج ۳، ص ۲۲۷.

[۲۰] . همان، ج ۳، ص ۷.

[۲۱] . ۴۲۰ داستان از نماز و عبادات امام خمینی.

---