خلیج فارس در آئینه تاریخ

به مناسبت ۹ اردیبهشت روز ملی خلیج فارس

دانشمندان زمین شناس معتقدند که در دوران اول زمین شناسی، حدود پانصد هزار سال پیش از این، خشکی های نیم کره جنوبی به هم پیوسته بوده و قاره واحدی به نام کندوانا (Conbvana) تشکیل داده است.

این قاره عظیم از یک سو سراسر برزیل وآفریقای جنوبی و از سوی دیگر قسمتی از هندوستان، گوشه ای از ایران، عربستان، تمام استرالیا و قطب جنوب را در بر گرفته است. بعدها بر اثر جنبش های عظیم مرکزی زمین، در این قاره شکستگی ها و جدایی ها روی داده، اقیانوس هند گستردگی بیشتری یافته و با دریای بسیار پهناوری که تتیس نامیده اند، پیوستگی یافته است. پس از گذشت هزاران سال در دوران سوم، چین خوردگی های عظیمی در زمین به وجود آمد که بر اثر آن کوه های آلپ ، البرز و هیمالیا هستی یافت. به دنبال این تحولا ت، ۳۵ میلیون سال پیش از این زمان، بر اثر این جنبش ها ، در دنباله شکاف عمان، خلیج فارس پیدا شد.

خلیج فارس در آغاز ایجاد بسیار پهناور و وسیع بوده و قسمت های بیشتر جلگه های برازجان، بهبهان و خوزستان تا کوه های زاگرس تا اواخر دوره سوم زمین شناسی زیر آب بوده است. به نظر زمین شناسان در حدود پانصد هزارسال پیش، صورت نخستین خلیج فارس در کنار دشت های جنوبی ایران تشکیل شد و به مرور زمان، بر اثر تغییر و تحول در ساختار درونی و بیرونی زمین، شکل ثابت کنونی خود را یافت. خلیج فارس شیار هلا لی شکلی است به طول ۹۰۰ کیلومتر و پهنایی نزدیک به ۲۴۰ کیلومتر دارد و در کشاله و چین خوردگی هایی پست و فرو افتاده جنوب زاگرس پدید آمده است. مساحت آن ۲۲۳۰۰۰ کیلومتر مربع است و پس از خلیج هودسن سومین خلیج بزرگ جهان به شمار می رود.

خلیج فارس به عنوان شعبه ای بزرگ از اقیانوس هندکه بر سر راه کلیه خطوط دریایی در مشرق عدن واقع شده است، مانند دالانی است که بین ۲۴ دقیقه و ۳۰ درجه عرض و ۴۸ دقیقه و ۵۰ درجه طول شرقی واقع شده است. حدود آن از شمال و شمال خاوری به سواحل ایران، از شرق به دریای عمان، از جنوب و غرب به شبه جزیره عربستان محدود است. خلیج فارس توسط تنگه هرمز به دریای عمان و از طریق آن به دریای آزاد مرتبط است. خلیج فارس به مثابه یک راه آبی ودریایی از آغاز تاریخ موقعیت برجسته سیاسی داشته و به نوعی خاستگاه تمدن های بزرگ خاور باستان با پیشینه ای چند هزار ساله است. از قرن ها پیش عیلا می ها از بندر بوشهر و جزیره خارک برای سکنا و کشتیرانی و حکم فرمایی بر سواحل خلیج فارس و بازرگانی با هند غربی و دره نیل استفاده می کردند.

هم اکنون نیز خلیج فارس مهم ترین آبراه بین المللی جهان است که بیش از ۵۰ درصد انرژی جهان در آن نهفته است. خلیج فارس در مقام محل و معبر مبادله کالا و تجارت میان شرق و غرب، نه تنها از زمان های دور صحنه رقابت و کشمکش های ملل ذی نفع و متجاوزان و استعمارگران بوده است بلکه همیشه و بیش از هر دریای دیگری مورد توجه علمای معرفه الارض، باستان شناسان، مورخان و جغرافیا نویسان قرار داشته است. پوشش کف خلیج فارس در جاهای مختلف متفاوت است. بدین صورت که در نزدیکی های کناره های ایران و هر جا که عمق آب زیاد است کف دریا گلناک است. برخی جاها از سنگ یا سنگ های آهکی و در سواحل غربی خلیج فارس و بحرین از گل رس سفید پوشیده است.

خلیج فارس در منطقه معتدله شمالی واقع شده و باید دارای چهار فصل باشد، ولی دو فصل بیشتر ندارد. در ماه های آذر و دی و بهمن هوا نسبتا خنک است. ماه های دیگر گرم و سوزان است و گرم ترین ماه، ماه مرداد می باشد که گاهی به ۵۲ درجه در سایه ودر آفتاب به ۶۵ درجه می رسد. در فصل زمستان بر اثر حمله هسته های کم فشار مدیترانه غالبا در خلیج فارس توفان های سخت و پرخطر ایجاد و مایه زیان و گاه ویرانی ها می شود. میزان رطوبت نسبی خلیج فارس در دی ماه که زمستان این منطقه محسوب می شود، بین ۷۰ تا ۸۰ درجه است و در تابستان مقدار آن کاهش می یابد.

بارندگی تابع نظم و ترتیب نیست. آب آن نسبت به دیگر دریاها شیرین است و شیرینی آن در اواخر فصل بهار و اوایل تابستان محسوس تر است.

وجود تنگه هرمز نیز در شیرین ماندن آب خلیج فارس اثر دارد. چون راه داخل شدن آب های شور اقیانوس را به خلیج دشوار می کند. خلیج فارس نسبت به سایر دریاها آرام تر است و توفان های سخت و پرخطر کمتر در آن برپا می شود.

آب های خلیج فارس کم عمق و زیر بستر آن دارای منابع نفت و گاز (هیدروکربن) فراوان است این عمق در دهانه خلیج ۷۰ تا ۹۰ متر است و هر قدر به طرف بالا ی خلیج می رود کمتر می شود و به مسافت ۹۰ کیلومتری تا دهانه شط به ۳۰ متر می رسد. عمق خلیج فارس در بیشتر موارد از ۵۰ متر تجاوز نمی کند و حداکثر عمق آن به حدودصد متر می رسد. این امر به سادگی امکان حفاری و استخراج منابع آن را فراهم می سازد. درصیدگاه های مروارید، عمق خلیج فارس کمتر از ۳۶ متر است. و مروارید آن به درشتی و روشنی شهرت دارد. صید ماهی و تجارت آن نیز رونق فراوان دارد.

خلیج فارس از زمان های قدیم شاهراه بازرگانی و از دریاهای پر رفت و آمد بوده و خاور و باختر را به هم پیوسته است. از زمانی که در نواحی جنوبی ایران نفت کشف و استخراج شد، دریای پارس اعتبار و اهمیت خاصی یافت. خلیج فارس و سواحل آن معادن سرشار نفت و گاز دارد و مسیر انتقال نفت کشورهای ایران، عراق، کویت، عربستان و امارات متحده عربی است و به همین سبب، منطقه ای مهم و راهبردی به شمار میآید.

خلیج فارس نامی است به جای مانده از کهن ترین منابع، زیرا که از سده های پیش از میلا د سر بر آورده است، و با پارس و فارس- نام سرزمین ملت ایران- گره خورده است.

از آن هنگام که تاریخ بشر مکتوب شد و جغرافی به گونه ای علمی در مقیاس با سطح و حد تحقیق و مطالعه در دوران باستان مورد بررسی قرار گرفت، نام خلیج فارس جزو چهار دریای شناخته شده بود که به اعتقاد یونیان کهن همگی از یک اقیانوس عظیم به وسعتی معادل همه آب های جهان سرچشمه می گرفتند.

یونانی ها این خلیج را «پرسیکوس سینوس» یا « سینوس پرسیکوس» که همان خلیج فارس است نامیده اند. از آنجا که این نام در منابع درست و معتبر تاریخی که غیر ایرانیان نوشته اند آمده است، هیچ گونه شائبه ای در وضع آن وجود ندارد. چنانکه یونانیان بودند که نخستین بار، سرزمین ایران را « پارسه» و «پرسپولیس» یعنی شهر یا کشور پارسیان نامیدند. آلن کارول ، رئیس گروه تدوین نقشه های اطلس گفته است که سیاست این موسسه در ثبت نام مکان ها، سیاست دو فاکتو است یعنی بنا بر نام هایی که در عمل به کار می رود تصمیم گرفته می شود، نه بر اساس نامی که فرد یا گروه خاصی بر آن می نهد و نام خلیج فارس به عنوان نام اصلی اش خلیج به کار خواهد رفت.

بسیاری پیش از آنکه داریوش هخامنشی امپراتور ایران در کتیبه های خود از دریای پارس سخن براند، حتی غیر ایرانیان، این پهنه آبی را با نام پارس می شناختند.

تا قرن ۱۹ میلا دی، تقریبا در تمامی اسناد موجود، این آبراه در فارسی با نام خلیج فارس یا دریای فارس، در عربی با نام های الخلیج الفارسی یا بحر الفارسی یا بحرالعجم ، و در زبان های اروپایی با نام هایی مانند: persia bi golfo ,persius Sinus ,gulf Persian نامیده شده است.

از سفرنامه فیثاغورث ۵۷۰ قبل از میلاد تا سال ۱۹۸۵ در تمام مکتوب جهان نام خلیج فارس و یا معادل های آن در دیگر زبان ها ثبت شده است.

پس از فتح ایران توسط اعراب در سده هفتم پس از میلا د، تلا شی برای تغییر نام «دریای پارس» صورت نگرفت. اعراب مسلمان این خلیج را «دریای پارسی» می نامیدند و این نام از سوی امپراتوری های ایرانی،ترکی و عربی هم که در ۱۲۰۰ سال بعد منطقه را تحت تسلط خود داشتند مورد احترام قرار گرفت.

پس از اسلام نیز، جملگی علمای غیر ایرانی و حتی دانشمندان عرب مانند «شهاب الدین النوری» و «ابن حوفل انصیبی بغدادی» جغرافیدان عرب در سفرنامه خود به نام «صدره الا رض» نقشه ای از کل جهان به شکل دایره ای ترسیم کرده است که متعلق به ۳۲۰-۳۷۸ قمری است و در این نقشه روی بخشی از خلیج فارس نوشته شده «بحر قلزم» و در کنار آن با علا متی درج شده (اصل البحر فارس) و در توضیح آن می نویسد «قسمتی از دریای فارس که قلزم در آن است»، نام خلیج فارس را همراه با نقشه آن به گونه ای مستند مشخص کرده اند.

در تمام منابع عربی تا قبل از سال ۱۹۵۸ خلیج فارس با نام بحر فارس و یا خلیج فارس ثبت شده است. در این منابع و آثار از دریای فارس و چگونگی آن بیش از آثار فرهنگی موجود در هر زبان دیگری گفت و گو شده است. در آثار ابن بطوطه، حمدالله مستوفی، یاقوت حموی، حمزه اصفهانی، ناصر خسرو قبادیانی، ابوریحان بیرونی، این بلخی و دیگرانی که اکثر آنان کتاب های خود را به زبان عربی نوشته اند و همچنین در آثار نویسندگان جدید عرب از نام «خلیج فارس» بدون کم و کاست یاد شده است.

در کتاب العالم که قدیمی ترین کتاب جغرافیا به زبان فارسی است و حدود هزار سال قبل تالیف شده، آمده است: «خلیج پارس از حد پارس برگیرد، با پهنای انک تا به حدود سند» می توان گفت از هنگامی که بشر تاریخ نویسی را آغاز کرد دریای جدا کننده فلا ت ایران از شبه جزیره عربستان را دریای فارس یا خلیج فارس نامیده است.

دلا یل و مستندات حقوقی معتبری درباره اصالت نام خلیج فارس وجود داردکه به قرن ۱۶ میلا دی باز می گردد، طی سال های ۱۵۰۷ تا ۱۵۶۰ در کلیه موافقت هایی که پرتغال، اسپانیا، هلند، فرانسه، آلمان با دولت ایران داشتند، حتی در متون عربی از عبارت «خلیج الفارسی» و در متن انگلیسی «پرشین گلف» استفاده شده است.

سازمان ملل متحد تا به حال دوبار نام تاریخی و اصیل این آبراه را «خلیج فارس» اعلا م کرده است و نام خلیج فارس را نامی تازه می داند که از آغاز قرن بیستم جانشین نام کهن دریای پارس شده است. جست وجو در سفرنامه ها با کتاب های تاریخی بر حجم سندهای خدشه ناپذیری که خلیج فارس را «خلیج فارس» گفته اند، می افزاید.

درباره نام خلیج فارس تا اوایل دهه ۱۹۶۰ میلادی هیچ گونه بحث و جدلی در میان نبوده و در تمام منابع اروپایی و آسیایی و آمریکایی و دانشنامه ها و نقشه های جغرافیایی این کشورها نام خلیج فارس در تمام زبان ها به همین نام یاد شده است.

اصطلاح «خلیج عربی» برای نخستین بار در دوره قیمومت شیخ نشین های خلیج فارس توسط کارگزاران انگلیس و به طور ویژه از طرف یکی از نمایندگان سیاسی انگلیس مقیم در خلیج فارس به نام رودریک اوون در کتابی به نام «حباب های طلایی در خلیج عربی» در سال ۱۹۵۸ نوشت که: «من در تمام کتب و نقشه های جغرافیایی نامی از خلیج فارس ندیده بودم ولی در چند سال اقامت در سواحل خلیج فارس متوجه شدم که ساکنان ساحل عرب هستند. بنابر این ادب حکم می کند که این خلیج را عربی بنامیم.» وی و فرد دیگری به نام سرچارلز بلگریو به قصد تفرقه بین ایران و کشورهای عرب این موضوع را مطرح کردند.

البته تلاش هایی از طرف برخی از سیاستمداران تندرو عرب برای رسیدن به مقاصد سیاسی شان انجام می شد.

در سال ۱۹۵۸ سرهنگ عبد الکریم قاسم با کودتایی در عراق به حکومت رسید و بعد از مدتی داعیه رهبری جهان عرب را مطرح ساخت. در راستای چنین اندیشه ای از تاکتیک دشمن تراشی برای تحریک احساسات عمومی ملی سود جست و برای نخستین بار خلیج فارس را به نام جعلی خلیج عربی خواند.

در دوره جمال عبد الناصر رئیس جمهور پیشین مصر نیز به تشویق او و اوجگیری تعصب عربی رسما کشورهای عربی نام تاریخی خلیج فارس را در رسانه ها و کتب رسمی عربی تغییر دادند.

در سال ۱۹۶۲ روزنامه تایمز لندن در یکی از مقالات خود از خلیج عربی به جای خلیج فارس استفاده کرد و از آن زمان به بعد برخی نویسندگان و سیاستمداران عرب تلاش می کنند که نام خلیج عربی را جایگزین خلیج فارس کنند.

همچنین انگلیسی ها از قدیم درصدد بودند که خلیج فارس را تبدیل به یک دریای انگلیسی کنند.

در دهه ۱۹۸۰ میلادی آمریکایی ها هم به پیروی از آنها از تبدیل خلیج فارس به خلیج آمریکایی سخن گفتند. از نظر آمریکایی ها و انگلیسی ها این منطقه «شریان حیاتی غرب» در منطقه «استراتژیک غربی» و «حوزه منافع ویژه» است.

هدف اصلی از تغییر نام خلیج فارس سیاست یاد شده توسعه سرزمین انگلستان در منطقه خلیج فارس بوده است که تنها مانع اصلی آن را باید هویت ایرانی دانست که سالیان دراز بر منطقه خلیج فارس سایه افکنده بود و به دنبال این سیاستمداران و نویسندگان تندرو عرب، زمان را برای تغییر نام خلیج فارس مناسب دیدند و این افکار بچگانه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران با تحریک امپریالیسم جهانی و دشمنان اسلام پر رنگ تر شد.

ولی تلاش آنها تا به امروز به حدی بی پایه و اساس بود که شک و شبهه بعضی را درباره عقلانیت آنها برانگیخت و به قول روزنامه کویتی «الابنا»»: باید به فکر عقلانیت از دست رفته خود باشید و بیش از این تلاش های بی ثمری را انجام ندهید.

باید یادآور شد که در دنیای عرب هستند کسانی که بر لزوم حفظ حرمت و هویت تاریخی و فارسی زدایی خلیج فارس که توسط انگلیسی ها که برای کسب امتیازات از قرن نوزدهم در خلیج فارس پیاده شد پیروی نمی کنند.

دولت ایران در روز ۱۳ مرداد ۱۳۳۷ به دلیل تغییر نام خلیج فارس به خلیج عربی از سوی عراق و برخی دیگر ازکشورهای عربی و انگلیس اعتراض خود را به دولت جدید عراق به رهبری عبد الکریم قاسم و تمایل به حرکت های آزادی خواهانه مصر به رهبری جمال عبد الناصر اعلام کرد. دولت ایران در همان زمان در برابر نام جعلی واکنش نشان داد و گمرک و پست ایران از قبول محموله هایی که به جای خلیج فارس نام خلیج عربی به روی آن نوشته به خودداری کرد. در نیمه نخست بهمن ماه سال ۱۳۷۰ سر ویراستار سازمان ملل متحد با اشاره به اعتراض های پیاپی نمایندگان ایران در آن سازمان به استفاده از نام ساختگی خلیج عربی در اسناد این سازمان از کارکنان سازمان ملل خواسته تا اعتراض دولت ایران را همیشه در نظر داشته باشند.

اما واقعیت مطلب این است که خلیج فارس یک نام کهن تاریخی است که از بدو تاریخ بر روی این خلیج گذاشته شده است و تلاشی که برای تغییر این نام به عمل می آید جز فتنه و اختلاف بین کشورهای این منطقه نیست. همچنان که ژان ژاک پرینی نویسنده کتاب خلیج فارس اعتراف می کند: «ملت ها و قوم های بسیاری بر کرانه های خلیج فارس استیلا یافته و فرمانروایی کرده اند ولی روزگارشان سپری شده و منقرض شده اند. تنها قوم پارس است که با هوش و درایت خود همچنان پا بر جا زیسته و میراث حاکمیت خود را تاکنون نگهداری کرده است.»

کشورهای حوزه خلیج فارس و جهان باید نیک دریابند که پاک کردن حقیقت از تاریخ امری ناممکن است که جهان سال ها شاهد اینگونه تلاش های ناممکن صهیونیسم جهانی در محو فلسطین بوده و هست و اکنون این بار نیز بدانند رویای تازه و پریشان آنان هیچ گاه تعبیر نخواهد شد. چرا که هر مرد و زن ایران مقتدرانه از آب های نیلگون و نام همیشه خلیج فارس حراست خواهد نمود.

نویسنده : اشرف ایزدی