جایگاه نفس

▪ پرسش:
با وجود اینکه فکر و اراده انسان وابسته به نفس است و وجود نفس مستقل از بدن او، بنابراین جایگاه نفس کجاست؟ و آیا شرایط محیطی در نفس نقش و تاثیری دارد؟
ـ پاسخ:
۱) تعریف نفس
اگر …

پرسش:

با وجود اینکه فکر و اراده انسان وابسته به نفس است و وجود نفس مستقل از بدن او، بنابراین جایگاه نفس کجاست؟ و آیا شرایط محیطی در نفس نقش و تاثیری دارد؟

ـ پاسخ:

۱) تعریف نفس

اگر شناخت کافی نسبت به نفس پیدا شود بسیاری از پرسش های مرتبط با آن پاسخ خود را دریافت خواهد کرد. شناخت نفس جزء پیچیده ترین مسایل فلسفی و معارف الهی محسوب می شود و حکمای بزرگ درباره نفس دیدگاه های مختلف و متعددی ارائه کرده اند. در این جا از مجموع سخنان آنها تعریفی درباره نفس ارائه می شود: مفهوم نفس به اجمال عبارت است از قوه ای که در جسم موجود است یا به آن تعلق می گیرد و منشأ آثار گوناگون می شود. توضیح آن که برخی از اجسام دارای آثار یک نواخت هستند- مثلا آتش همواره دارای اثر سوزندگی یا ایجاد حرارت است. یا مثلا یخ همواره سرد است و مانند آن- اما برخی اجسام آثار گوناگون از آنها ظهور می کند مثلا انسان آثار مختلف ادراکی و تحریکی دارد که این آثار گوناگون از یک مبداء سرچشمه می گیرد که نام آن (نفس) است. (مصباح یزدی، شرح ج۸ اسفار، ص۴۰)

۲) ماهیت نفس

نکته دوم درباره چیستی حقیقت و ماهیت نفس است در این باره فلاسفه دیدگاه هایی کاملا متفاوت ارائه کرده اند مثلا قبل از صدرالمتألهین حکما بر آن بودند که نفس در حدوث و بقاء مجرد است یعنی به عنوان یک موجود مجرد خلق می شود و به عنوان یک موجود مجرد باقی می ماند. اما مؤسس حکمت متعالیه، حکیم ملاصدرا نظریه جدیدی درباره نفس مطرح کرد و گفت (نفس جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء) است یعنی نفس در ابتداء پیدایش خود دارای یک وجود مادی است و بر اثر حرکت جوهری تکامل می یابد و در نهایت به مرحله تجرد عقلی می رسد و پیش از رسیدن به تجرد یک موجود جسمانی است طبق این نظریه حقیقت نفس در آغاز، جوهری جسمانی است اما در خلال حرکت جوهری پیوسته سیر تکاملی خود را از طریق وصول به مراتب برتر و شدیدتر وجود ادامه می دهد و با حفظ وحدت شخصی فرد، در نهایت به مرتبه تجرد راه می یابد و موجود مجرد می شود (همان، ص۰۶) البته باید اشاره شود که نفس گرچه مجرد است و یا بالاخره به تجرد می رسد اما از نظر تجرد با فرشته و به تعبیر فلسفی (عقل مجرد) متفاوت است چون نفس تعلق به بدن و جسم دارد و کارهای خود را به وسیله ابزار بدنی و جسمانی انجام می دهد و به اصطلاح فعلا مادی و ذاتا مجرد است؛ اما فرشته (عقل مجرد) ذاتا و فعلا مجرد و غیرمادی است. (همان، ص ۲۷)

۳) جایگاه نفس

با توجه به مطالبی که درباره هویت نفس از نظر مفهومی و حقیقی بیان شد هرگز نباید گمان کرد نفس در جایی از مغز قرار دارد. چون نفس مجرد است. و برای موجود مجرد نمی توان مکان و محل تعیین کرد، زیرا مکان مند بودن مربوط به موجودات مادی است و نفس از نظر ذات و حقیقت فرامادی است (مجرد است) پس هیچ جایی از بدن را نمی توان به عنوان محل برای نفس در نظر گرفت.