روزه درمانی در کلام امام علی ع ـ بخش نخست

روزه تشریع و اختراع بزرگ خداوند است و قدمت طولانی دارد از تورات و انجیل فعلی برمی آید که روزه, در میان یهود ونصاری و ملل دیگر مرسوم و معمول بوده است

● درآمد:

روزه تشریع و اختراع بزرگ خداوند است و قدمت طولانی دارد . از تورات و انجیل فعلی برمی‏آید که روزه، در میان یهود ونصاری و ملل دیگر مرسوم و معمول بوده است .

خود حضرت موسی (ع) چهل روز روزه داشته است . همچنین از انجیل برمی‏آید که خود حضرت مسیح هم چهل روز روزه داشته است . پس روزه و رمضان، دو برادر کلانسال هستند در میان بشریت و از آوازه بلندی برخوردارند .

روزه اثرات فردی، اجتماعی، تربیتی، بهداشتی و درمانی زیادی را در جوامع بشری ببار آورد و ببار می‏آورد و اثرات مادی و معنوی فراوانی را در وجود انسان می‏گذارد .

پیامبر اسلام (ص) در حدیث‏بسیار معروفی می‏فرماید: «صوموا تصحوا .» روزه بگیرید تا سالم شوید .

خوشبختانه بعد از گذشت‏حدود هزار و چهار صد سال، تازه دنیا دارد بر سر عقل می‏آید و بحث «روزه درمانی‏» را مطرح می‏کند، هرچند هر کس نمی‏تواند به عمق و فلسفه روزه، بطور دقیق پی ببرد .

امروزه در بحثهای روان‏شناسی، بحث «فراروان‏» مطرح است ولی بطور یقین، غیر از انسانهای کامل و مؤمنین واقعی، کسی نمی‏تواند این کلام حضرت امیر (ع) را درک کند که فرمود:

«صوم النفس امساک الحواس الخمس عن المآثم و خلو القلب من جمیع اسباب الشر» روزه جان یعنی چه؟ و چه کسی می‏تواند آن را درک و سپس عمل بکند؟ !

به هر حال ، در این نوشتار کوتاه سعی شده به این پرسش پاسخ دهیم که:

آیا روزه اثرات درمانی دارد یا خیر و گستره آن تا کجاست؟ لذا در این مقاله در چند عنوان بحث نمودیم که عبارتند از:

۱ ) درآمد

۲ ) تعریف، اهمیت و ضرورت

۳ ) انواع روزه

۴ ) فلسفه روزه،

۵ ) سوژه‏های تربیتی روزه و رمضان

۶ ) خداحافظ رمضان

۷ ) جشن روزه دار و عید واقعی

۸ ) نتیجه و در پایان کتابنامه .

● تعریف، اهمیت و ضرورت:

در فرهنگ قرآن، از روزه به «صوم‏» تعبیر شده است . صوم در لغت‏به معنای برخاستن است‏بی‏آنکه بعد از آن کاری شود .

نزد بعضی صوم به معنای نگاه داشتن است . هر یک از دو معنا مناسبت دارد با معنای شرعی و آن نگاه داشتن خود است‏بر وجه شرع در روز از آنچه در شرع او را مفطر خوانند با نیت . (۱)

در جای دیگر آمده: صوم به معنای روزه . همچنین است صیام .

اصل آن امساک از مطلق فعل است، خوردن باشد، یا گفتن، یا رفتن .

صوم اسلامی امساک مخصوصی است از طعام و چیزهای دیگر که از طلوع فجر شروع شده و با رسیدن شب به پایان می‏رسد . (۲)

در التبیان از صوم چنین تعریف شده است:

«الصوم فی الشرع هو الامساک عن اشیاء مخصوصهٔ علی وجه مخصوص ممن هو علی صفات مخصوصهٔ و من شرط انعقاد النیهٔ .» (۳)

روزه در شرع، عبارت است از:

۱ ) خودداری کردن از خوردن اشیاء خاص و ویژه،

۲ ) بر وجه مخصوص،

۳) از کسانی که دارای خصوصیات ویژه هستند،

۴ ) به شرط بستن نیت .

▪ به هر تقدیر در رساله عملیه آمده:

روزه آن است که انسان برای اطاعت فرمان خدا، از اذان صبح تا مغرب، از چیزهایی که روزه را باطل می‏کند خودداری نماید .

▪ اهمیت:

اهمیت روزه آنقدر زیاد است که با زندگی و زنده ماندن انسان عجین است . روزه زباله‏ها و مواد اضافی و جذب نشده بدن را می‏سوزاند، و در واقع بدن را «خانه تکانی‏» می‏کند .

▪ ضرورت:

در این برهه از زمان، بخاطر مصنوعی گشتن زندگی و خوردنیها و نوشیدنیهای شیمیایی‏زا، زندگی و محیط زیست‏بشر، با خطر جدی مواجه گشته است .

یکی از بهترین راه درمان این همه بیماریهای جسمی و روانی «روزه درمانی‏» است که به روزه شکم، جسم را درمان بخشیم و با روزه نفس، جان و روان خود را .

یکی از فقره‏های دعای ماه رمضان که دعای بین المللی هم هست این است که: «اللهم اشف کل مریض‏» خدایا تمام بیماران جهان را شفاببخش .

به امید روزی که جهانیان به خاطر درمان بیماری جسمشان هم که شده سراسیمه به روزه درمانی روی بیاورند و عظمت‏های اسلام را قطره‏ای بنوشند .

● انواع روزه:

روزه به عبارات مختلف، تقسیمات مختلفی را به خود اختصاص می‏دهد .

تقسیمات روزه در فقه عبارت است از:

۱ ) روزه واجب،

۲ ) روزه حرام،

۳ ) روزه مستحب،

۴ ) روزه مکروه .

روزه‏های واجب عبارتند از:

۱ ) روزه ماه رمضان،

۲ ) روزه قضاء ماه رمضان،

۳ ) روزه کفاره،

۴ ) روزه قضای پدر [یا مادر] بر پسر بزرگتر،

۵ ) روزه‏های نذر و عهد،

۶ ) روزه‏های استیجاری .

▪ روزه‏های حرام عبارتند از:

۱ ) عید فطر (اول شوال)،

۲ ) عید قربان (دهم ماه ذی الحجهٔ)،

۳ ) روزه‏های ضرری،

۴) روزه‏های مستحبی زن و فرزند اگر حق شوهر از بین برود و باعث اذیت پدر و مادر شود جایز نیست .

روزه‏های حرام دیگر نیز هست که در کتابهای مفصل گفته شده است .

▪ روزه‏های مکروه عبارتند از:

۱ ) روزه روز عاشورا،

۲ ) روزی که انسان شک دارد روز عرفه است‏یا روز عید قربان،

۳ ) روزه میهمان بدون اجازه میزبان .

▪ روزه‏های مستحب:

روزه تمام روزهای سال، غیر از روزهای حرام و مکروه که در بالا بیان گشت، مستحب است، ولی بعضی از روزها تاکید بیشتری دارد . که برای توضیح بیشتر به رساله عملیه، به همین بخش مراجعه نمائید .

تقسیم روزه به اعتبار دیگر:

امیرالمؤمنین (ع) می‏فرمایند:

«صیام القلب عن الفکر فی الآثام افضل من صیام البطن عن الطعام‏» (۴)

روزه دل از [برای] اندیشه در [ترک] گناهان، بهتر از روزه شکم است از غذا خوردن و آشامیدن .

در این حدیث‏شریف به دو نوع روزه اشاره شد:

۱ ) روزه جان .

۲ ) روزه جسم .

روزه جسم مرحله نازله روزه است و گستره آن محدود به زمان خاص می‏باشد . روزه جسم و شکم آسان است و هر کس با اراده اندک می‏تواند از عهده آن برآید .

نخوردن و نیاشامیدن چند ساعت، چیزی نیست که برای یک انسان متدین مشکل ساز باشد . انسان توانایی دارد چندین روز، چیزی نخورد و نیاشامد و در عین حال زنده و سالم بماند .

آنچه مهم است، روزه جان است که دامنه بسیار گسترده دارد و در عین حال بسیار سخت و دشوار است . چیزی نیست که هر کس بتواند به آسانی بدان دسترسی پیدا کند و یا به صرف دست‏یازیدن به روزه جسم و شکم، بتواند بدان دست‏یابد .

ملازمه‏ای بین روزه جسم و روزه جان وجود ندارد . روزه جسم و شکم، تنها می‏تواند مقدمه‏ای برای رسیدن به مرحله روزه جان باشد . رفع و دفع از خطورات ذهنی، خیالات، شبهات، انگیزه‏ها و غرضها، شهوات عملی و . . . ، چیزی نیست که به صرف روزه جسم بدست آید .

در مرحله روزه دل، تمام اعضا و جوارح انسان روزه‏دار است .

گوش انسان روزه دارد . چشم و نگاه انسان روزه دارد . زبان انسان روزه دارد . ذهن انسان روزه دارد . نفس کشیدن و نفسها روزه دارند . در خوردن و خوابیدن و در خلوت و جلوت روزه دارند .

در حدیثی دیگر، امیرالمؤمنین (ع) می‏فرمایند:

«صوم النفس امساک الحواس الخمس عن سائر المآثم و خلو القلب من جمیع اسباب الشر» . (۵)

روزه جان، خودداری کردن حواس پنجگانه از باقیمانده گناهان است و خلوت و آسوده ماندن دل از تمام اسباب پلید .

اگر «جان‏» انسان روزه باشد، حواس پنجگانه، برای همیشه حواسش جمع خواهد بود وبه سوی پلیدیها و پلشتیها، پا نخواهد نهاد .

این نماز و روزه و حج و جهاد

هم گواهی دادنست از اعتقاد (۶)

علی (ع) می‏فرمایند:

«صوم النفس عن لذات الدنیا انفع الصیام‏» . (۷)

روزه جان از خوشیهای (پست) دنیا سودمندترین روزه‏ها است .

سرچشمه تمام بیماریهای روانی، شبهات علمی واخورده است و شهوات عملی .

برای مبارزه با این نوع بیماریهای خطرساز و خانمانسوز چه باید کرد؟

آیا با «سلاحهای هسته‏ای‏» می‏توان آن را مهار کرد؟ بطور یقین جواب این سؤال منفی است و اگر تمام سلاحهای گرم و سرد موجود در دنیا را بر سر «شهوات عملی‏» فرو نشانند، نه تنها شعله آتش آن خاموش نمی‏شود بلکه آتش آن شعله‏ورتر خواهد گشت . سرطان پنهانی است که با هیچ دارویی درمان نیابد .

تنها راه معقول مبارزه با آن، «سیر و سلوک علمی و عملی‏» است و این بدست نمی‏آید مگر از راه دین خداپسند و آن دین خداپسند، دین اسلام است که دارای شاخ و برگهای بیشماری است .

روزه یکی از شاخ و برگهای دین اسلام است که در درمان بیماریهای روانی بسیار نقش آفرین است، همانطوریکه به اعتراف دوست و دشمن، در درمان بیماریهای «تن‏» نقش بسزایی دارد .

در بخشی از کتاب «روزه روش نوین برای درمان بیماریها» آمده:

«امساک و روزه اختیاری و منظم، آثار مخصوصی در بدن پدید می‏آورد که بیماریهای غیر قابل علاج از نظر پزشکان را بهبودی می‏بخشد . همان بیماریهایی که اگر تمام داروها و وسایل پزشکی جهان را در اختیار پزشکان قرار دهید آنها را قابل علاج نمی‏دانند . » (۸)

● خلاصه:

چرا یک طبیب روسی براساس تجربیات و بدعت، بحث «روزه درمانی‏» را مطرح کرد و روزه درمانی هم نمود ولی مسلمانان از منابع و مبانی بزرگ اسلامی چنین استفاده‏هایی را نبردند و از غریبه‏ها، سبقت نگرفتند؟ !

آیا از کلام زیبای حضرت امیر (ع) «روزه درمانی و درمان هر بیماری‏» بدست نمی‏آید؟ ! معنای دقیق و عمیق این حدیث نورانی چه می‏تواند باشد؟ !

«صوم النفس امساک الحواس الخمس عن سائر المآثم و خلو القلب من جمیع اسباب الشر» یعنی چه؟

آیا با عمل به این حدیث زیبا تمام بیماریهای روانی و فراروانی درمان نمی‏گردد؟ ! آیا در صورت عمل به اینگونه روایات، جوامع انسانی به مدینه فاضله تبدیل نمی‏گردد؟ !

▪ فلسفه روزه

۱) تقویت اراده و ایمان:

علی (ع) می‏فرمایند:

«ان افضل ما توسل به المتوسلون الی الله سبحانه الایمان به و برسوله . . .»

همانا بهترین چیز که نزدیکی خواهان به خدای سبحان بدان توسل می‏جوید، ایمان به خدا و پیامبر، و جهاد در راه خداست، که موجب بلندی کلمه مسلمانی است و یکتا دانستن پروردگار که مقتضای فطرت انسانی است; و برپا داشتن نماز که آن ستون دین است، و دادن حق مستمندان - زکات - که واجب شرع مبین است . و روزه ماه رمضان که نگهدارنده از عقاب است - و بازدارنده عذاب (۹) ایمان به اینکه روزه ماه رمضان نگهدارنده از عقاب است و بازدارنده عذاب خود باعث تقویت ایمان می‏گردد و موجب امیدواری نسبت‏به سرنوشت آینده و چنین کاری ایمان و اراده انسان را قوی می‏کند و سرنوشت و آینده انسان را روشن و از هاله ابهام بدر می‏آورد .

علی (ع) در جای دیگر می‏فرمایند:

«علیکم بصیام شهر رمضان فان صیامه جنهٔ حصینهٔ‏» . (۱۰)

بر شما باد به روزه ماه رمضان، زیرا روزه این ماه سپری است، نگهدارنده از آتش جهنم .

۲) خودسازی:

روزه دروازه بزرگ عبادت است . به این معنا که خودسازی و مقاومت در انجام عبادات را از روزه باید شروع نمود . (۱۱)

امیرالمؤمنین در این زمینه می‏فرمایند:

«بندگان خدا; پرهیز از نافرمانی خدا، دوستان او را از در افتادن در حرامهای او نگهداشته است، و دل آنان را به ترس وی همراه داشته است; چندانکه شبها بیدارشان می‏دارد، و روزهای گرم را با تشنگی بر آنان به سر می‏آرد .

آسایش عقبی را با رنج دنیا به دست آورند، و سیرآبی - آنجا - را با تشنگی خوردن - در اینجا - .» (۱۲)

این پیام خداوند است که:

«فان مع العسر یسرا، ان مع العسر یسرا» . (۱۳)

به دنبال هر سیاهچاله، دو سپید چشمه‏ای است .

به دنبال هر تشنگی ای، تشریفات و تشویقاتی است و به دنبال هر گرسنگی و خودسازی، سودی .

امیرالمؤمنین (ع) در این زمینه به درمانگاه و درمانگران بزرگی اشاره می‏کند که هم مجهز به تمام امکانات درمانی هستند و هم مجهز به درمانگران متخصص .

می‏فرماید: «. . . خمص البطون من الصیام‏» . (۱۴)

مردمی که چشمانشان از گریه تباه، شکمهایشان از روزه لاغر، و به پشت چسبیده، لبهایشان از دعا خشک، و پژمرده گردیده، رنگها زرد از شب زنده داری - بسیار - بر رخسارشان گرد فروتنی پدیدار .

مولوی می‏گوید:

هست روزه ظاهر، امساک طعام

روزه معنا، توجه دان تمام

این دهان بستن دهانی باز شد

که خورنده دانه‏های راز شد

جوع مر خاصان حق را داده‏اند

تا شود از جوع شیر زورمند

به هر تقدیر «روزه درمانی‏» را بیگانگان از اسلام عزیز و روح آیات و روایات ما گرفته‏اند، نه اینکه خودشان خلاقیت‏به خرج داده‏اند و آن را کشف کرده‏اند .

سعدی گوید:

اندرون از طعام خالی دار

تا در او نور معرفت‏بینی

تهی از حکمتی بعلت آن

که پری از طعام تا بینی

حضرت امیر (ع) می‏فرمایند:

«والصیام ابتلاء لاخلاص الخلق‏» . (۱۵)

خداوند روزه را واجب کرد تا اخلاص آفریدگان آزموده گردد .»

اخلاص باید در آزمایشگاه بزرگ رمضان، کاربردی گردد، نه تنها اخلاص بلکه تمام تئوریهای دینی و ارزشی را باید آزمود و در آزمایشگاه بزرگ رمضان و . . . ، کاربردی ساخت .

در جای دیگر حضرت امیر (ع) می‏فرمایند:

«و مجاهدهٔ الصیام فی الایام المفروضات، تسکینا لاطرافهم، و تخشیعا لابصارهم . . .» .

و روزه گرفتنهای دشوار، در روزهایی که واجب است تا اندامشان بیارامد با این کار، و دیده‏هایشان خاشع شود و جانهاشان خوار . و سبک ساختن دلهای آنان، و بردن خودبینی از ایشان، به فروتنی که در این عبادتهاست: از چهره‏های شاداب را به تواضع برخاک سودن، و با چسبانیدن اندامهای پاکیزه بر زمین، خردی خویش را نمودن، و رسیدن شکمها به پشت‏به فروتنی و خواری به خاطر روزه داری .» (۱۶)

بیگانگان بی‏خبر، از روزه دراسلام یا روزه‏ها و امساک‏هایی که خود تجویز می‏کنند را، فقط ضامن سلامی تن و جسم تنها می‏دانند ولی غافل از اینکه روزه در اسلام، بر فراروان هم اثر گذار است و بسیاری از بیماریهای روانی، فشارهای عصبی و فشارهای روانی را می‏توان از طریق روزه درمان کرد . و راز اصلی از روزه در اسلام، دست‏یافتن به سلامتی جان است، که اگر انسان به سلامتی جان دست نیابد، تمام هستی خویش را باخته است .

ولی موحدان واقعی، شیعیان و انسانهای کامل سلامتی تن را مرتبه نازله روزه می‏دانند و هدف بلند از روزه، درمان روانهاو فراروان است‏بلکه برد و گستره روزه در اسلام، الی یوم القیامهٔ ادامه دارد .

۳ ) استکبار زدایی و استکبار ستیزی:

بنیانگذار استکبار، ابلیس رجیم است، برای درمان بیماری استکبار، باید به ستیز با آن برخاست و از راه جهاد اصغر و بدنبال آن جهاد اکبر، با آن به مبارزه پرداخت .

این جنگ الی یوم القیامهٔ ادامه خواهد داشت و پایان ندارد وصلح و سازش در آن صورت نمی‏گیرد . بقیه در صفحه ۳۶

حضرت امیر (ع) می‏فرمایند:

«اگر خدا رخصت کبر ورزیدن را به یکی از بندگانش می‏داد، به یقین منتی را بر پیامبران گزیده و دوستانش می‏نهاد، لکن خدای سبحان بزرگمنشی را بر آنان ناپسند دید وفروتنی را پسندید . پس پیامبران - از روی فروتنی - گونه‏های خود را بر زمین چسبانیدند، و چهره‏های خود را به خاک مالیدند، و برابر مؤمنان فروتنی نمودند و خود مردمانی مستضعف بودند . خدای‏شان به گرسنگی آزمود و به سختی مبتلایشان فرمود، و با ترس و بیماری امتحانشان کرد و با زیر و زبر کردنشان در سختیها، ایمانشان را پدید آورد .» (۱۷)

اهداف همه پیامبران استکبار زدایی و استکبار ستیزی بود از یک طرف و تربیت نیروی انسانی بود از طرف دیگر .

علی (ع) در جای دیگر می‏فرمایند، یکی از اهداف بزرگ عبادات از جمله روزه، استکبار زدایی است .

می‏فرمایند:

«والتصاق کرائم الجوارث بالارض تصاغرا، و لحوق البطون بالمتون من الصیام تزللا» . (۱۸)

و با چسبانیدن اندامهای پاکیزه بر زمین خردی خویش را نمودن، و رسیدن شکمها به پشت‏به فروتنی به خواری به خاطر روزه‏داری .

● خلاصه:

به هر تقدیر بحث در این زمینه، دامنه گسترده دارد و در این نوشتار به سه هدف و فلسفه بزرگ روزه که همان درمان جسم و جان است اشاره شد که عبارتند از:

۱ ) تقویت اراده و ایمان .

۲ ) خودسازی .

۳ ) استکبار زدایی و استکبار ستیزی .

رضا ساعی شاهی

پی‏نوشت‏ها:

۱ . بحارالانوار، ج‏۹۶، ص‏۲۵۵ .

۲ . ابوالفتح الجرجانی، سید امیر، تفسیر شاهی او آیات الاحکام، ج‏۱، تهران: نوید، ۱۳۶۲، ص‏۲۲۵ .

۳ . قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج‏۴، تهران: دارالکتب الاسلامیه، سوم، ۱۳۶۱، ص‏۱۶۵ .

۴ . التبیان، ج‏۱، ص‏۱۱۴ .

۵ . غرر الحکم و درر الکلم، ج‏۱، ص‏۴۱۶، چاپ بیروت .

۶ . همان .

۷ . مثنوی معنوی، دفتر پنجم، ۱۸۳ .

۸ . غرر الحکم، همان .

۹ . نهج البلاغه، خ‏۱۱۰، ترجمه دکتر شهیدی .

۱۰ . امالی طوسی، ج‏۲، ص‏۱۳۶ .

۱۱ . موسوی لاهیجی، سید حسین، روزه درمان بیماریهای روح و جسم، قم: جامعه مدرسین، ۱۳۶۴ .

۱۲ . نهج البلاغه، خ‏۱۱۴ .

۱۳ . سوره شرح، ۹۴، آیه ۴ و ۵ .

۱۴ . نهج البلاغه، خ‏۱۲۱ .

۱۵ . نهج البلاغه، حکمت ۲۴۴ .

۱۶ . نهج البلاغه، خ‏۱۹۲، خطبه قاصعه .

۱۷ . نهج البلاغه، خ‏۱۹۲ .

۱۸ . همان .