دانشنامه به مثابه اندیشه تاریخی

دانشنامه نویسی درگذر تاریخ

بشر با اختراع کتابت و ثبت مجموعه یی از دانش ها و اطلاعات، نیاز به نظم و سامان مجموعه پراکنده دانش ها و اطلاعات به واسطه تدوین و گردآوری را احساس کرد اما از زمانی که فهمید می تواند چند موضوع را در کنار هم قرار دهد به مفهوم دایره المعارف یا دانشنامه رسید.

دانشنامه که معادل فارسی دایره المعارف عربی است ، به مجموعه یی گفته می شود که اطلاعاتی جامع و در عین حال فشرده درباره دانسته ها و یافته های بشر در اختیار مخاطب می گذارد. امروز کتاب های فراوانی با عنوان دانشنامه تالیف و برای استفاده مخاطبان روانه بازار کتاب می شوند، اما اهمیت و ضرورت تالیف دانشنامه هنوز آن گونه که باید و شاید، برای مخاطبان ایرانی معرفی و روشن نشده است از این حیث بررسی تاریخچه دایره المعارف ها، ویژگی ها و کیفیت این آثار و آسیب های وارد بر این حوزه از جمله مسائلی است که این گزارش تلاش می کند مدخلی بر آن بیابد.

● یک مرور تاریخی

برخی ارسطو را پدر دانشنامه نویسی می دانند، زیرا در آثارش به دانش های مختلف روزگار خود پرداخته و خلاصه یافته های خویش و دانسته های دانشمندان پیشین را برای آیندگان به یادگار نهاده است و برخی نیز اسپئوسیپوس فیلسوف یونانی و شاگرد افلاطون را نخستین دانشنامه نویس معرفی می کنند.

بنا بر تاریخ دانشنامه نویسی در روم باستان نخستین بار شخصی به نام مارکوس ترنتیوس در کتابی با نام «نïه کتاب دانش ها» به معرفی علوم عصر خویش پرداخت که عبارت بودند از حساب ، دستور زبان ، دیالکتیک جدل ، طب ، معانی و بیان ، معماری ، موسیقی ، هندسه و هیئت . اما مهم ترین دانشنامه رومی «تاریخ طبیعی » در هفت کتاب و ۹۳ باب ،اثر پلینی است و به موضوعاتی چون انسان شناسی ، جانورشناسی ، گیاه شناسی ، کانی شناسی ، گیتی شناسی و... می پردازد.

سده ۱۸ میلادی/۱۲ قمری و عصر روشنگری را باید نقطه عطفی در علم دانشنامه نویسی دانست . از مهم ترین دانشنامه های اروپایی که در این دوره پدید آمده دانشنامه بریتانیکاست که چاپ نخست آن در میان سال های ۱۷۷۱-۱۷۶۸/م در صد جزوه در ادینبورگ اسکاتلند منتشر و صحافی شد. این دانشنامه تاکنون بارها ویرایش و تجدید چاپ شده است و از جامع ترین و بزرگ ترین دانشنامه های انگلیسی زبان به شمار می رود. در دانشنامه های امروزی برای راهنمایی بیشتر خوانندگان از ابزارهای کمکی مانند نمایه های الفبایی و موضوعی ، فهرست مآخذ، ارجاعات درون متن ، فهرست منابع برای مطالعه بیشتر، جدول ها، نمودارها، نقشه ها و تصویرها نیز استفاده می شود. سرانجام اینکه از دهه ۱۹۸۰م عصر نوینی در دانشنامه نویسی به صورت لوح های فشرده و ظهور دانشنامه های دیجیتال و اینترنتی پدید آمده است .

● دانشنامه نویسی در جهان اسلام

شاید بتوان «عیون الاخبار» ابومحمد عبدالله بن مسلم ابن قتیبه دینوری را نخستین دانشنامه جهان اسلام دانست که ۱۰ کتاب را با این عناوین دربردارد؛ کتاب السلطان ، کتاب الحرب ، کتاب السودد، کتاب الطبائع و الاخلاق المذمومه ، کتاب العلم و البیان ، کتاب الزهد، کتاب الاخوان ، کتاب الحوائج ، کتاب الطعام و کتاب النساء.

دکتر مهدی محقق عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی و رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی با بیان تاریخچه دانشنامه نویسی در اسلام، بر این باور خود اصرار می ورزد که اساساً دانشنامه نویسی و دایره المعارف نویسی بیشتر در دوره اسلامی پدید آمده است، زیرا پیش از اسلام علوم در حافظه ها نگه داشته می شد اما با ظهور پیغمبر اکرم(ص) برای جلوگیری از ضایع شدن علم، کتابت آن آغاز شد. به گفته محقق دایره المعارف هایی که مسلمانان می نوشتند، بیشتر موضوعی بود و تقریباً می توان گفت کتاب هایی که دانشمندان اسلامی در زمینه های طب، نجوم، حدیث و... نوشته اند، به گونه یی دانشنامه محسوب می شوند، همچنین در اسلام کتاب های اساسی و بنیادی دایره المعارف به شمار می آیند. او معتقد است دانشنامه نویسی به سبک جدید بیشتر در نیم قرن گذشته پدید آمده است که متاثر از توجه نسل جوان به علم و دانش و همچنین شیوه دانشنامه نویسی در اروپاست. در مقابل این عقیده محقق، کامران فانی بر این باور است که دانشنامه به مفهوم کمی جدیدتر در دوره یونانی ها پدیدار شد و در همان زمان در چین هم به کتاب های مفصلی برمی خوریم که مجموعه یی از دانسته های زمان را گرد آورده اند. سنت دانشنامه نویسی در جهان اسلام به باور فانی با تالیف انواع کتاب ها تحت عنوان «جامع الفنون» و «جامع العلوم» که عنوان دایره المعارف و دانشنامه نداشت، ادامه می یابد.

● دانشنامه نویسی در ایران

دانشنامه نویسی در ایران سابقه یی طولانی دارد اما این نوع از ارائه اطلاعات به شیوه جدید در حقیقت از دانشنامه فارسی که شادروان دکتر غلامحسین مصاحب به تدوین آن همت گماشت، آغاز می شود به طوری که انوشه دایره المعارف سه جلدی مصاحب را که ۴۰ سال نگارش آن به طول انجامید، تنها دانشنامه یی معرفی می کند که در دوره جدید به صورت کامل نوشته شده است.

البته او منکر این واقعیت نیست که نخستین دانشنامه علمی ایران را دانشمند بزرگ ایرانی ابونصر فارابی با عنوان «احصاءالعلوم» به زبان عربی به رشته تحریر درآورد و در آن به طبقه بندی علوم مختلف پرداخت . بسیاری از آثار ابن سینا نظیر «الشفا» و «القانون» را نیز باید در ردیف دانشنامه های تخصصی به شمار آورد، اما بی تردید کهن ترین دانشنامه مهم فارسی مجموعه معروف «دانشنامه علایی» است .

ابن سینا بر آن بود تا علوم مختلف را در مجموعه یی فارسی فراهم آورد، اما فقط موفق به نگارش بخش های الاهیات ، طبیعیات و منطق شد. پس از وی شاگردش ابوعبید جوزجانی با ترجمه آثار عربی او بخش های ریاضیات ، موسیقی ، هندسه و هیئت را نیز فراهم آورد و نام دانشنامه را برای آن مجموعه برگزید. در واقع تا آنجا که می دانیم ، نام دانشنامه نخستین بار بر این مجموعه نهاده شده است .

دانشنامه های قدیم ، برخلاف دانشنامه های کنونی که منابع مرجع به شمار می روند، در حکم کتاب های درسی بودند. از سوی دیگر، همه دانشنامه های قدیم موضوعی بودند و پیدایی دانشنامه های الفبایی پدیده یی نسبتاً جدید است .

● دانش دانشنامه نگاری

بحث پیرامون ویژگی های دایره المعارف و مقالات دانشنامه یی از جمله مسائلی است که شبهات بسیاری را در پی داشته است به طوری که گاه از سوی بسیاری از پژوهشگران و دایره المعارف نویسان عنوان می شود که نوشتن مقالات دانشنامه یی علاوه بر تسلط نویسنده بر موضوع، خود تخصصی دیگر در عرصه نگارش می خواهد؛ تخصصی که کمتر کسی بر آن تسلط کافی دارد. به گفته انوشه، بسیاری از کتاب ها که نام دانشنامه را بر خود نهاده اند، دانشنامه نیستند بلکه صرفاً مجموعه یی از مقالات هستند که گردآوری شده اند چراکه باید اطلاعات دانشنامه نو و نگارش آن در نهایت اختصار باشد، چراکه به باور او دانشنامه محل جولان دادن قلم نیست. بنا بر گفته سیدعلی آل داوود متن پژوه و دایره المعارف نویس، دانشنامه های کنونی را می توان به دو دسته کلی عمومی و تخصصی تقسیم کرد. دانشنامه های تخصصی خاص یک منطقه جغرافیایی ، یک کشور، یک دوره زمانی یا یک شاخه علمی است .

او بر این باور است که دانشنامه های کنونی در واقع مجموعه یی از مقالات جداگانه در موضوعات مختلف اند که متخصصان هر موضوع به نگارش درآورده اند. هر مقاله علاوه بر اطلاعات تاریخی و بیان پیشینه موضوع ، اطلاعات جدید و پیشرفت های کنونی را نیز دربرمی گیرد. دانشنامه در نظر انوشه - چه عمومی و چه تخصصی - باید از این ویژگی برخوردار باشد که به تمام پرسش های خواننده جواب بدهد و او ناگزیر به مراجعه به دیگر کتاب ها نباشد. اگر این اصل را بپذیریم، بسیاری از کتاب هایی که به نام دایره المعارف منتشر می شود، از دایره دانشنامه ها خارج است.

نیاز به آموزش دانشگاهی در این حوزه از مسائلی است که بارها مورد تاکید اهالی فرهنگ قرار گرفته است. به گفته آل داوود وظیفه اصلی دانشگاه تربیت محقق یا دانشجوی فاضل در حوزه های دانشگاهی است. او بر این باور است که دانشگاه ها نه تنها به تربیت محقق برای دانشنامه نویسی عنایتی ندارند بلکه در کمیته های ترفیعات دانشگاه ها نیز به مقالات دانشنامه یی نمره نمی دهند در حالی که دایره المعارف ها تا امروز توانسته اند محققانی را در حوزه دانشنامه نویسی تربیت کرده و پرورش دهند.

● یک کار گروهی

یکی از مهم ترین ویژگی های دایره المعارف شیوه نگارش دانشنامه ها و میزان ورود به جزئیات با توجه به سن یا میزان تحصیلات مخاطبان آنهاست . طبعاً باید پذیرفت این مهم از عهده یک فرد خارج است. ضمن اینکه حجم متغیر دانشنامه ها که می تواند از یک تا ده ها جلد - و در مواردی حتی بیش از صد جلد - باشد به این مشکل می افزاید.

گردآوری مجموعه هایی با مختصات و مشخصات دانشنامه سابقه یی بیش از دو هزار سال دارد و غالباً ثمره کوشش های فردی بوده است اما امروزه این امکان وجود ندارد. گروهی بودن تدوین دانشنامه ها و دایره المعارف ها از جمله مباحثی است که کامران فانی بر آن تاکید دارد و معتقد است در عصر تخصصی شدن علوم در دوران مدرن - قرن شانزدهم و قرن هفدهم به بعد - کمتر کسی جرات می کند خود را در همه علوم صاحب نظر بداند و یک تنه از عهده تالیف و تدوین همه معارف بشری برآید. به باور فانی احتیاط علمی باعث می شود امروزه دانشنامه نویسی بیش از آنکه یک علم فردی و متکی بر داشته های علمی یک نفر باشد، یک کار گروهی به شمار آید و به صورت سازمانی کار شود. انوشه نیز یکی از مهم ترین علل ناکامی دایره المعارف ها را قائم به فرد بودن آنها می داند و بر این باور است که با این رویکرد درگذشت سرپرست دانشنامه ها درگذشت خود دانشنامه ها را در پی خواهد داشت.

ساراسادات مسعودیان