جامعه اطلاعاتی و جنسیت

مساله حقوق زن و آنچه می بایست در مورد او لحاظ شود, دامنه ای وسیع در تاریخ تفكر بشری دارد البته در میان برخی فیلسوفان و متفكران نگاهی مشفقانه تر و تساوی گرایانه تر نسبت به زنان مشاهده می شود

مساله حقوق زن و آنچه می‌بایست در مورد او لحاظ شود، دامنه‌ای وسیع در تاریخ تفكر بشری دارد. البته در میان برخی فیلسوفان و متفكران نگاهی مشفقانه‌تر و تساوی‌گرایانه‌تر نسبت به زنان مشاهده می‌شود. اما در تاریخ تفكر بشری عموما زن را همچنان موجودی احساساتی، ضعیف و وابسته به مرد می‌یابیم. اما وضعیت حقوق زن همراه با پیچیده‌ترشدن تمدن بشری، رو به پیچیدگی نهاد. در جامعه صنعتی دیروز و جامعه اطلاعاتی یا فراصنعتی امروز، حقوق زنان علیرغم حصول برخی شفافیتها، همچنان شكننده است و در معرض آسیبهای جدی قرار دارد. در مقاله زیر با گوشه‌هایی از وضعیت حقوقی زنان در عصر اطلاعات آشنا می‌شوید.

در نیمه‌های قرن هیجدهم و در عصر روشنگری با مطرح‌شدن بحثهایی درباره حقوق طبیعی انسانها و به‌دنبال آن در پی انقلابات و تحولاتی كه در جوامع غربی رخ داد، مساله‌ حقوق زنان نیز مطرح گردید. ازاین‌زمان جنبشها و نهضتهای مختلف برای حمایت از حقوق زنان، اغلب به دست خود آنها شكل گرفت و این فرایند تا قرن حاضر ادامه یافته است.

هرچند در عصر حاضر، در بیشتر كشورها، زنان به پاره‌ای حقوق اولیه دست یافته‌اند، اما همچنان در برخی كشورهای توسعه‌نیافته و یا كمترتوسعه‌یافته، زنان حتی به این حقوق اولیه نیز دست نیافته‌اند.

با مطرح‌شدن بحث جامعه اطلاعاتی و گسترش سریع تكنولوژیهای نوین ارتباطی در سراسر جهان، تلاشهایی در این زمینه صورت گرفته است. در پیش‌نویس اعلامیه اجلاس سران درباره جامعه اطلاعاتی (موسوم به بیانیه اصول) آمده است: عدم وجود تعادل در رابطه قدرت، در كنار دیگر عناصر اجتماعی و فرهنگی، منشا نابرابری‌های زنان با مردان در زمینه‌های دسترسی به اطلاعات و امكانات، مشاركت اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، و وضعیت حقوقی آنان است. این موانع باید از میان برداشته شوند و كاربردهای رو به افزایش تكنولوژیهای اطلاعات و ارتباطات جدید، مورد بهره‌مندی زنان قرار گیرند، تا به‌این‌طریق آزادی و همچنین مشاركت كامل آنان در توسعه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی تسهیل گردد و شرایط زندگی آنها بهبود یابد.

در جامعه اطلاعاتی امكان سوءاستفاده از هویت زن می‌تواند بیش‌ازپیش رخ دهد. بند ۹ اعلامیه اجلاس سران جامعه اطلاعاتی، ابعاد اخلاقی جامعه اطلاعاتی را چنین برشمرده است: استوارساختن فضای سیبرنتیك رایانه‌ای، احترام به ارزشهای اخلاقی شناخته‌شده همگانی و جهانی، حقیقت، عدالت، همبستگی، تسامح، منزلت انسانی، تقسیم مسئولیتها، شفافیت عملكردها، كوشش تمام دست‌اندركاران جامعه اطلاعاتی برای پیشبرد خیر و صلاح عمومی، و جلوگیری از كاربرد نامطلوب تكنولوژیهای اطلاعات و ارتباطات.

در مقاله حاضر با این باور كه حقوق زنان ‌در جامعه اطلاعاتی باید به‌طورجدی مورد توجه قرار گیرد، موقعیت حقوقی زنان در جامعه اطلاعاتی، به‌ویژه در نمود اصلی آن، یعنی اینترنت، و جایگاه زنان در استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات به‌طورمختصر بررسی خواهد شد.

●اولین تلاشها برای احقاق حقوق زنان

در نیمه‌های قرن هیجدهم اعتراض به ظلم حاكم بر جوامع فئودال آن دوره و امتیازاتی كه به‌طورموروثی در بین پادشاهان، اشراف و اعضای كلیسا، نسل‌درنسل منتقل می‌شد، از سوی برخی اندیشمندان روشنفكر آغاز گردید. این منتقدان كه سردمداران عصر روشنگری بودند، حقوق انسانی و طبیعی را در برابر حقوق مقدس پادشاهان قرار دادند. روشنفكران این عصر، حقوقی را برای انسانها مسلم و طبیعی دانستند كه پیش‌ازآن توسط قدرتمندان جوامعشان محدود شده بودند.

مبنای آموزه حقوق طبیعی، باور به وجود قانون اخلاقی طبیعی است كه بر خیرهای بشری بنیادی و قابل تحقق عینی استوار است. بهره‌مندی انسانها از این خیرهای بنیادی، هنگامی تضمین می‌شود كه همگی‌ آنها از این حقوق طبیعی بنیادی برخوردار باشند. روشنفكران مذكور حقوق طبیعی را مقدم بر نظامهای بالفعل اجتماعی و سیاسی می‌انگاشتند. به‌این‌ترتیب حقوق طبیعی به‌عنوان حقوقی مطرح شد كه افراد، مستقل از جامعه و سیاست، از آنها برخوردارند. ازآن‌پس حقوق طبیعی فارغ‌ازاین‌كه قانونگذار یا مجلس خاصی آنها را به رسمیت شناخته باشد یا نه، دارای اعتبار غایی شمرده شدند.[i]

اما در میان این فریادهای روشنگرانه، باز هم حقوق زنان نادیده انگاشته می‌شد؛ چنانكه برخی روشنفكران و نویسندگان قرن هیجدهم به‌رغم تاكید بر آزادی، برابری، حقوق فردی و ...، صراحتا این‌ حقوق را مختص مردان می‌پنداشتند و معتقد بودند زنان نباید در حوزه‌های عمومی دخالت داشته باشند. به‌عنوان یك نمونه بارز، ژان ژاك روسو، از فیلسوفان سرآمد این عصر، نسبت به بی‌عدالتی‌های اجتماعی اعتراض می‌كرد، اما خود یكی از موارد عمده این بی‌عدالتیها را كه مربوط به زنان بود، نادیده می‌گرفت. روسو معتقد بود احساسات زنان قوی‌تر از آن است كه به توانایی خردورزی مردان برسند. او تاكید داشت زن طبیعتا ضعیف است و در مقابل، از اهرمی برخوردار است كه به‌زعم او كم‌اهمیت هم نیست، و آن، قدرت تاثیرگذاری زن بر قلب مرد است. درواقع ازآنجاكه انسان به‌واسطه تمایز از حیوانات به‌خاطر برخورداری از قوه خردمندی حائز حقوق طبیعی تلقی می‌شد و روشنفكران آن دوره در خردورزی زن تردید داشتند، زن را واجد این حقوق نمی‌دانستند.[ii] روسو در كتاب امیل (۱۷۶۲) می‌نویسد: «زنان و مردان برای یكدیگر ساخته شده‌اند، اما وابستگی متقابلشان برابر نیست. ما مردان بدون آنها بیشتر بقا خواهیم یافت تا آنان بدون ما. آنان وابسته‌اند به احساسات ما، به بهایی كه به شایستگی‌هایشان می‌دهیم، به ارزشی كه به جذابیتهایشان و به پاكدامنی‌شان می‌نهیم. در نتیجه آموزش زنان باید تمام و كمال در ارتباط با مردان طراحی شود و برای ‌رضایت مردان، برای‌این‌كه برای مردان مفید باشند، برای‌این‌كه عشق و احترام مردان را به‌دست آورند، بسان كودكان پرورششان دهند، بسان فرزندان بالغ مراقب آنها باشند، هم راهنما و هم تسلی‌بخش مردان باشند و زندگی را برای مردان شیرین و دلپذیر سازند.»[iii]

البته در میان این روشنفكران كسانی نیز بودند كه از حقوق برابر زن و مرد صحبت می‌كردند و ناتوانی‌های زنان را ناشی از قانون طبیعت نمی‌دانستند بلكه معتقد بودند این ویژگیها اكتسابی و نتیجه شرایط زیستی آنها هستند و با تغییر شرایط، كاستی‌های زنان نیز ریشه‌كن خواهند شد. آنان تاكید می‌كردند زنان باید توانایی‌های ذهنی‌شان را توسعه بخشند، چراكه تنها از راه روشنگری و كسب دانش است كه زنان می‌توانند صاحب فضایل برتر شوند. ولتر بی‌عدالتی نسبت به زنان را تقبیح می‌كرد، دیدرو عقیده داشت عمده‌ترین عامل فرودستی زنان، جامعه است و ماركی دوكندرسه تاكید می‌كرد زنان باید از حقوق اجتماعی و سیاسی برابر برخوردار شوند.[iv]

با مطرح‌شدن این نظریات از سوی روشنگران این عصر و به‌ویژه بر اثر وقوع جریانات تاریخی همچون انقلاب فرانسه، اولین قدمها برای احقاق حقوق زنان برداشته شد. دراین‌زمان، زنان خود نیز وارد عرصه مبارزه برای احقاق حقوقشان شده بودند كه از سرآمدان آنها می‌توان به مادام رولان (Roland)، المپ دوگوژ (Olympe de Gouge) و مری ولستون كرافت (M. Wollstoncraft) اشاره كرد. المپ دوگوژ در سال ۱۷۹۱.م اعلامیه حقوق زنان را در پاسخ به اعلامیه حقوق بشر و شهروند منتشر كرد و در آن تخصیص حقوق برابر برای زنان در حوزه قانون، دولت و آموزش را خواستار شد. همچنین مری ولستون كرافت در سال ۱۷۹۲ بیانیه معروف سیصدصفحه‌ای خود را تحت عنوان استیفای حقوق زنان به رشته تحریر درآورد.

در پی چنین تلاشهایی كه از گوشه و كنار دنیای تحت سلطه مردان به پا می‌خواست و آنان را به تكاپو وامی‌داشت تا نسبت به حقوق نیمه دیگر جامعه به تفكر بنشینند، نخستین گامها به سوی فمینیسم برداشته شد. ازاین‌زمان با شكل‌گیری نهضتهای فمینیستی مساله حقوق زن مطرح گردید، اما هركدام از جریانات سیاسی و اجتماعی كه از زمان شكل‌گیری این نهضت به‌وجود آمدند، نگاهی مختص خود به مساله فمینیسم داشتند و هریك فمینیسم را از زاویه‌ای خاص و بنابر ایدئولوژی مورد قبول خود مطرح می‌كردند. با شكل‌گیری جهان صنعتی، جوامع صنعتی حقوق زن را در قالب نظریات فمینیستی گوناگون و یا خارج از این ایسم‌ها با مطرح‌كردن در اعلامیه‌های مهم این دوران همچون اعلامیه جهانی حقوق بشر و به‌ویژه اعلامیه رفع تبعیض علیه زنان، پیگیری كردند. بااین‌وجود، هنوز حقوق زنان به‌طوركامل به اجرا درنیامده است و به‌ویژه در كشورهای كمترتوسعه‌یافته، اجحاف در مورد حقوق زنان به چشم می‌خورد. ازاین‌رو با ورود به جامعه اطلاعاتی و قرارگرفتن در عصری كه آن را عصر اطلاعات می‌دانیم، تلاش برای احقاق حقوق زنان همچنان ادامه دارد و توجه به آن كماكان ضروری است.

●حقوق زنان در آستانه ورود به جامعه اطلاعاتی

با مطرح‌شدن بحث جامعه اطلاعاتی، توجه به قوانین بایسته برای حاكم‌شدن بر چارچوب این جامعه به منظور پیشبرد اهداف آن و كمك به انسانها برای زندگی بهتر در این جامعه، بسیار ضروری است. در جامعه اطلاعاتی به‌نظر می‌رسد قبل‌ازهرچیز افراد باید از حقوق برابر در دسترسی به اطلاعات برخوردار باشند. درواقع، دسترسی به اطلاعات كه پیش‌فرض جامعه اطلاعاتی است، ‌باید به گونه‌ای طراحی شود كه همه انسانها بتوانند فارغ از محدودیتهای جنسی یا نژادی به آن دسترسی یابند. توسعه و استفاده از فناوریهای اطلاعات و ارتباطات (ICT) و به‌ویژه اینترنت، كه نماد اصلی جامعه اطلاعاتی است، باعث به‌وجودآمدن تغییرات عظیمی در شیوه كار و زندگی مردم كشورهای پیشرفته شده است. این دسترسی باید به‌گونه‌ای باشد كه كشورهای كمترتوسعه‌یافته نیز به اندازه كشورهای توسعه‌یافته از آن بهره‌مند گردند و ازسوی‌دیگر در همه جوامع زنان در دسترسی به این فناوریها، از موقعیت یكسان با مردان برخوردار باشند. درواقع هدف غایی جامعه اطلاعاتی، دسترسی همه شهروندان به اطلاعات است اما این نگرانی وجود دارد كه برخی اقشار مردم، از جمله زنان، نسبت به دیگران از موقعیت كمتری برای استفاده از تكنولوژی اطلاعات و ارتباطات برخوردار شوند. بنابراین اگرچه فناوریهای اطلاعات و ارتباطات و به‌ویژه اینترنت نویدبخش نیرویی آزادیبخش و دموكراتیك است اما این فناوری نیز از لحاظ جنسیتی بی‌طرف عمل نمی‌كند. البته گروهی از مفسران معتقدند از طریق فناوریهای اطلاعات و ارتباطات، زنان فرصت خواهند یافت در یك مقیاس جهانی به معرفی توانایی‌های خود بپردازند و از راههای جدید در فرایند توسعه اجتماعی شركت جویند. درواقع جامعه اطلاعاتی باید بكوشد شكاف دیجیتال و از جمله شكاف دیجیتال جنسیتی را تاحدممكن كاهش دهد. بحث شكاف دیجیتال و به‌طبع‌آن شكاف دیجیتال جنسیتی، مبحثی است كه پژوهشگران را در سراسر جهان به چالش افكنده است. دسترسی به فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی، در همه جهان به یك اندازه وجود ندارد. «روزبه‌روز نگرانی بیشتری درخصوص تاثیرات احتمالی فناوری اطلاعات بر كشورها یا مناطق دارای شكاف دیجیتال (شكاف بین دارندگان و نادارندگان اطلاعات) به‌وجود می‌آید. اغلب زنان كشورهای درحال‌توسعه در عمیق‌ترین بخش این شكاف قرار دارند و در شرایط یكسان فقر، تعداد زنانی كه از تحولات عصر اطلاعات حذف شده‌اند، بیش از مردان است.»[v]

در متن شكاف دیجیتال، شكاف جنسیتی به‌طورفزاینده‌ای مورد توجه است؛ به‌این‌معنی‌كه اگر دسترسی و استفاده از فناوریهای اطلاعات، پیوند مستقیمی با توسعه اقتصادی و اجتماعی دارد، پس باید اطمینان حاصل شود كه زنان در كشورهای درحال‌توسعه اهمیت فناوری مذكور را درك كرده و آن را مورد استفاده قرار ‌دهند، وگرنه عدم دسترسی زنان به فناوریهای اطلاعات و ارتباطات، به‌عنوان عامل مهمی در جهت افزایش انزوا و به‌حاشیه‌رانده‌شدن آنها از جریانات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی كشورهای خودشان و جهان عمل خواهد كرد.[vi]

مساله دیگری كه در مورد استفاده زنان از فناوریهای اطلاعات و ارتباطات مطرح می‌گردد، این است كه چه چیز باعث می‌شود استفاده زنان از فناوریهای اطلاعات و ارتباطات ــ در اینجا به‌طورخاص اینترنت ــ محدود گردد و زنان برای رسیدن به موقعیت و حقوقی برابر با مردان در جامعه اطلاعاتی چه اقداماتی انجام داده‌اند؟

سها صراف*

---