تاریخچه خط و خوشنویسی

قبل از اسلام خطوط مختلفی از جمله میخی و پهلوی و اوستایی در ایران متداول بوده است. با ظهور دین اسلام نیاکان ما الفبا و خطوط اسلامی را پذیرا شدند. خط متداول آن زمان که نزدیک دو قرن …

قبل از اسلام خطوط مختلفی از جمله میخی و پهلوی و اوستایی در ایران متداول بوده است. با ظهور دین اسلام نیاکان ما الفبا و خطوط اسلامی را پذیرا شدند. خط متداول آن زمان که نزدیک دو قرن قبل از اسلام شکل گرفته خط کوفی و نسخ قدیم بود که از دو خط قبطی و سریانی اخذ شده بود. در اوایل قرن چهارم سال ۳۱۰ه.ق ابن‌مقله بیضاوی شیرازی خطوطی را به وجود آورد که به خطوط اصول معروف شد این خطوط عبارتند از: محقق، ریحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقیع که وجه تمایز آنها اختلاف در شکل حروف و کلمات و نسبت سطح و دور در هر کدام است. او برای این خطوط قواعدی وضع کرد و ۱۲ اصل ترکیب،کرسی، نسبت، ضعف، قوت، سطح، دور، صعود مجازی، نزول مجازی، اصول، صفا و شأن را نوشت.

مقارن پیشرفت خطوط فوق، حسن فارسی کاتب، خط تعلیق را از خطوط نسخ و رقاع به وجود آورد که به نام ترسل نیز نامیده می‌شد.

در قرن هشتم، میرعلی تبریزی (۸۵۰هـ.ق) از ترکیب و ادغام دو خط نسخ و تعلیق، خطی به نام نسختعلیق به وجود آورد که بسیار مورد اقبال واقع شد و موجب تحول عظیمی در هنر خوشنویسی گردید. نام این خط در اثر کثرت استعمال به نستعلیق تغییر پیدا کرد. باید اذعان داشت که نستعلیق از زیباترین و ظریف‌ترین و مشکل‌ترین خطوط فارسی و می‌توان گفت که عروس خطوط فارسی است.

پس از میرعلی تبریزی پسرش میرعبدالله و بعد از او میرزا جعفر تبریزی و اظهار تبریزی در تکامل خط نستعلیق کوشش‌ها کردند تا نوبت به سلطانعلی مشهدی رسید که خدمات شایانی به این هنر اصیل کرد.

اساتید زیادی بعد از سلطانعلی مشهدی در تکامل خط مذکور زحمات فراوانی کشیدند همانند میرعلی هروی و سپس بعد از حدود یک قرن، خوشنویس نامی و آشنای همه، میرعماد حسنی (۱۰۲۴ه.ق) معاصر شاه عباس صفوی پا به عرصه ظهور نهاد که با نبوغ خود تغییراتی در خط نستعلیق به وجود آورد که هنوز بعد از گذشت قریب ۴۰۰ سال مورد استفاده و الهام‌بخش خوشنویسان است. او پایه خط را به جایی رساند که از زمان پیدایش خط نستعلیق تا کنون خوشنویس دیگری را یارای برابری با او نبوده است. هم‌زمان با او هنرمند بزرگ دیگری به نام علیرضا عباسی رقیبی برای او به شمار می‌رفت که علاوه بر خط نستعلیق خفی و جلی در خط ثلث نیز استاد بود. قالب کتیبه‌های مساجد و بناهای تاریخی اصفهان به خط ثلث او و یا به سرپرستی او انجام شده است.

قرن‌های نهم، دهم و یازدهم هجری قمری را می‌توان قرن‌های درخشان در هنر خوشنویسی دانست.

در اواسط قرن یازدهم سومین خط خالص ایرانی یعنی شکسته نستعلیق به دست مرتضی‌قلی‌خان شاملو حاکم هرات ابداع شد. علت پیدایش آن تندنویسی و راحت‌نویسی، ذوق و خلاقیت ایرانی است. خط شکسته نستعلیق به دست میرزا شفیعا هراتی کامل‌تر شد و درویش عبدالمجید طالقانی قواعد جدیدی وضع نمود و آن‌ را به کمال نوشت.

چهار تن از خوشنویسان نامی که به ارکان اربعه هنر خوشنویسی مشهور گشته‌اند عبارتند از: جمال‌الدین یاقوت (۶۹۸ ه.ق) در خط ثلث، میرزا احمد نی‌ریزی (اواسط قرن ۱۲ه.ق) در خط نسخ، میرعماد حسنی (۱۰۲۴هـ.ق) در خط نستعلیق و درویش عبدالمجید طالقانی (۱۱۸۵هـ.ق) در خط شکسته نستعلیق.

در قرن ۱۳ (دوره قاجاریه) خطاطان بزرگی پا به عرصه میدان نستعلیق و دیگر اقلام نهادند و سختی‌های این هنر ظریف را به جان خریده و در توسعه آن کوشیدند. اسامی معروف‌ترین خوشنویسان از زمان قاجار تاکنون به شرح ذیل است:

عباس نوری، وصال شیرازی، احمد شاملو مشهدی، فتحعلی حجاب، میرحسین خوشنویس، اسدالهق شیرازی، میرزا آقا خمسه‌ای، ابوالفضل ساوجی، عبدالرحیم افسر، محمدحسین شیرازی، عبدالحمید ملک‌الکلامی، علی‌نقی شیرازی، میرزا محمدابراهیم تهرانی، میرعماد حسنی، میرزا غلامرضا اصفهانی، میرزا محمدرضا کلهر، محمدحسین عمادالکتاب، مرتضی نجم‌آبادی، سیدحسن میرخانی، سیدحسین میرخانی، علی‌اکبر کاوه، حسن زرین‌خط، غلامحسین امیرخانی و کیخسرو خروش.

طاهر امینی