نگاهی به آداب شب قدر

در مقاله حاضر نویسنده برای استفاده بهینه و حداکثری از فرصت بی نظیر شب قدر, اجرای برخی برنامه ها و کارها را مورد تأکید قرار داده است, که اینک با هم آن را از نظر می گذرانیم

در مقاله حاضر نویسنده برای استفاده بهینه و حداکثری از فرصت بی نظیر شب قدر، اجرای برخی برنامه ها و کارها را مورد تأکید قرار داده است، که اینک با هم آن را از نظر می گذرانیم.

● استفاده از شب قدر

شب قدر فرصتی بزرگ برای انسان در مسیر تکامل و حرکت به سوی لقای حق تعالی است. اما این فرصت بزرگ، کوتاه و گذرا بوده، استفاده از آن نیازمند دقت است و علاوه بر این که باید از لحظه لحظه آن استفاده نمود، باید در نحوه استفاده نیز دقت کافی مبذول داشت. خصوصیات این شب گرانقدر، ما را به نحوه استفاده از آن راهنمایی می کند. ما با استفاده از این خصوصیات و روایاتی که از اهل بیت (علیهم السلام) ذکر شده است و با توجه به توصیه های علمای بزرگ، برنامه های زیر را برای شب قدر پیشنهاد می کنیم:

۱) تفکر

یکی از مهمترین کارهایی که با انجام آن می توان از شب قدر استفاده کرد، تفکر است و بجاست که در آن مدت زمانی شب، به این مهم اختصاص داده شود. عارف کامل میرزا جواد ملکی تبریزی(ره) می فرماید:

«بعد از تعیین وقت ذکر، وقت مناسبی را که در آن خواب آلود یا سیر یا گرسنه نبوده و موانع دیگری نیز نداشته باشد، باید برای تفکر معین کند.»(المراقبات/ ص ۹۷)

دین مبین اسلام به تفکر اهمیت زیادی داده است تا آنجا که در روایتی، لحظه ای تفکر، بهتر از عبادت و شب زنده داری یک شب و در روایت دیگر بهتر از عبادت یک سال خوانده شده است.

راوی گوید: «از امام صادق(ع) در مورد روایتی که مردم از پیامبر اکرم(ص) نقل می کنند که لحظه ای تفکر بهتر از عبادت یک شب است، پرسیدم. عرض کردم: انسان چگونه تفکر کند؟ فرمود: از کنار یک خرابه یا خانه ای عبور کند و بگوید: ساکنینت کجایند؟ سازندگانت کجایند؟ چرا حرف نمی زنی؟»(کافی/۲/۵۴)

در روایت دیگری امام صادق(ع) می فرماید: «لحظه ای تفکر بهتر از عبادت یک سال است. ]خدای متعال فرمود:[ فقط انسان های صاحب مغز متذکر می شوند.» (مستدرک الوسایل/ ۱۱/۱۸۳)

▪ موضوعات تفکر

موضوعات زیادی برای تفکر مفید وجود دارند؛ تفکری که به حرکتی رو به جلو بینجامد و انسان را گامی به پیش برد. تفکر در صفات و کمالات الهی و ضعف ها و نقص های خود، هدف از خلقت هستی و انسان، معاد و مسیر نهایی انسان و... می تواند انسان را متوجه وظیفه خود کند و او را به هدف خلقت و عبودیت خدای متعال نزدیک کند. در قرآن کریم در آیات متعددی به موضوعات تفکر اشاره شده است که برخی از آنها به قرار زیرند:

الف) تفکر در خلقت آسمانها و زمین

خدای متعال در آیات متعددی انسان ها را به تفکر در خلقت آسمانها و زمین فرا می خواند که از جمله آنها آیه شریفه زیر است: «ان فی خلق السماوات و الأرض و اختلاف الیل و النهار لایات لاولی الالباب الذین یذکرون الله قیاماً و قعوداً و علی جنوبهم و یتفکرون فی خلق السماوات و الارض ربّنا ما خلقت هذا باطلاً سبحانک فقنا عذاب النار» ]در آفرینش آسمانها و زمین و آمد و شد شب و روز، خردمندان را عبرتهاست، آنان که خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو خفته، یاد می کنند و در آفرینش آسمانها و زمین می اندیشند. ای پروردگار ما، این جهان را بیهوده نیافریده ای، تو منزهی، ما را از عذاب آتش بازدار[ (آل عمران۱۹۱-۱۹۰)

بنابراین آیه شریفه، انسانها صاحب مغز (اولوالالباب) کسانی هستند که همواره به یاد خدا بوده، در خلقت آسمانها و زمین تفکر می کنند و از آن به هدفداری خلقت پی برده و به فکر آخرت خویش افتاده، به رحمت الهی متوسل می شوند و از عذاب اخروی به خدا پناه می برند.

ب) تفکر در خلقت زنبور عسل و ثمره آن

در یکی از آیات شریفه زنبور را ذکر می کند. می فرماید:

«ثم کلی من کل الثمرات فاسلکی سبل ربک ذللا یخرج من بطونها شراب مختلف الوانه فیه شفاء للناس ان فی ذلک لآیه لقوم یتفکرون» ]آنگاه از هر ثمره ای بخور و فرمانبردار به راه پروردگارت برو. از شکم او شرابی رنگارنگ بیرون می آید که شفای مردم در آن است و صاحبان اندیشه را در این عبرتی است[ (نحل/۹۶)

زنبور عسل که یکی از مخلوقات عجیب خدای متعال و دارای یک زندگی اجتماعی هماهنگ سازمان یافته است و به طور غریزی اداره می شود. او با دقت زیاد، گلهایی را که مناسب است برای تغذیه انتخاب می کند و بنابراین آیه شریفه، محصولی را تولید می کند که شفای بسیاری از دردها و بیماریهای انسان در آن است. تفکر در این حیوان کوچک و نحوه خلقت و کارهایی که به طور منظم انجام می دهد، انسان را به عظمت خالق یکتا و هدف از آفرینش این حشره عجیب می رساند.

ت) تفکر در مرگ

«الله یتوفی الانفس حین موتها و التی لم تمت فی منامها فیمسک التی قضی علیها الموت و یرسل الاخری الی أجل مسمی ان فی ذلک لآیات لقوم یتفکرون» ]خدا جانها را به هنگام مردنشان می گیرد، و نیز جان کسانی را که در خواب خود نمرده اند، جانهایی را که حکم مرگ بر آنها رانده شده نگه می دارد و دیگران را تا زمانی معین باز می فرستد. در این عبرتهاست برای کسانی که می اندیشند[ (زمر/۲۴)

در این آیه شریفه خداوند متعال کیفیت مرگ و جدا شدن روح از بدن را یادآوری می کند و مرگ را مانند خواب معرفی می کند که در هر دو، روح از بدن جدا می شود، با این تفاوت که در خواب، روح هنگام بیداری به بدن برمی گردد، ولی در مرگ، روح به بدن برنمی گردد. جدایی روح از بدن و بقای آن بعد از فنای جسم، نشانگر غیر مادی و مجرد بودن آن است. تفکر در مرگ، انسان را به قدرت و حکمت خدای متعال و همچنین معاد خویش راهنمایی می کند، لذا خدای متعال در این آیه ما را به تفکر درباره آن فرا می خواند.

۲) فعالیت علمی

یکی دیگر از برنامه هایی که برای استفاده از شب قدر مهم بوده و علمای بزرگ بر آن تأکید کرده اند، فعالیت علمی اعم از تعلیم، تعلم، نوشتن، مطالعه و مباحثه در آن است و چه نیکوست که در آن شب، ساعتی به این امر اختصاص داده شود. شیخ صدوق(ره) می فرماید:

«هر کس این دو شب (شب های بیست ویکم و بیست وسوم ماه مبارک رمضان) را با مذاکره علمی شب زنده داری کند، بهتر است.» (مالی/ص۶۴۹) دانشمندان اسلامی خود نیز به این امر ملتزم بوده اند. به عنوان مثال علامه طباطبایی(ره) در پایان تفسیر شریف المیزان می نویسد:

«کتاب تمام شد و حمد مخصوص خداست و فراغ از تألیف آن در شب مبارک قدر بیست وسوم ماه رمضان سال هزار و سیصدونود و دو هجری اتفاق افتاد.» (المیزان/۰۲/۳۹۸)

و صاحب جواهر(ره) نیز در آخر کتاب دیات جواهر الکلام می نویسد:

«کتاب جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان سال هزار و دویست و پنجاه و چهار هجری تمام شد؛ شب قدری که تقدیر خدای متعال بر آن بود که بر ما تفضل کند که آن کتاب را تمام کنیم...» (جواهرالکلام نجفی/ ج۳۴/ ص۴۵۴)

▪ اهمیت علم آموزی

اسلام به تعلیم و تعلم اهمیت زیادی داده است تا آنجایی که آن را بالاترین عبادت می خواند. روایتهای زیر گویای این مطلب هستند:

از جناب ابوذر (ره) روایت شده است که گفت: «پیامبر اکرم(ص) فرمود: ساعتی اندک در جلسه گفتگوی علمی نشستن نزد خدای متعال از شب زنده داری هزار شب که در هر یک از آنها هزار رکعت نماز خوانده شود، دوست داشتنی تر است و ساعتی اندک در جلسه گفتگوی علمی نشستن نزد خدای متعال از هزار غزوه(۱) و قرائت همه قرآن، دوست داشتنی تر است. ابوذر گفت: ای پیامبر خدا ساعتی گفتگوی علمی بهتر از قرائت کل قرآن است؟ پیامبر اکرم فرمود: ای ابوذر، ساعتی در مجلس علمی نشستن نزد خدای متعال از دوازده هزار مرتبه قرائت همه قرآن دوست داشتنی تر است. بر شما باد گفتگوی علمی؛ چون با علم است که حلال را از حرام تشخیص می دهید. ای ابوذر، ساعتی در جلسه علمی نشستن برای تو بهتر از عبادت یک سالی است که روزهایش را روزه و شبهایش را در حال نماز باشی.» مستدرک الوسایل/۵/۳۹۶)

و در روایتی پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «هر که عالمی را زیارت کند، گو این که مرا زیارت نموده است و هر که با عالمی دست دهد، گو این که با من دست داده است و هر که با عالمی همنشین شود، گو این که با من همنشین شده است و هر که با من همنشین شود، روز قیامت او را به همراه خود می نشانم. وقتی مرگ سراغ صاحب علمی بیاید در حالی که به دنبال علم است، به عنوان شهید می میرد و هر که خشنودی مرا بخواهد باید دوست مرا عزیز بدارد. گفتند: ای پیامبر خدا، دوست شما کیست؟ فرمود: دوست من طالب علم است و او برای من از فرشتگان، دوست داشتنی تر است و هر که به او احترام گذارد، به من احترام نهاده است و هر که به من احترام گذارد، به خدا احترام کرده است و هر که به خدا احترام گذارد، بهشت از آن اوست؛ چون چیزی برای خدا دوست داشتنی تر از این علم نیست و ساعتی گفتگوی علمی نزد خدای عز و جل از عبادت ده هزار سال، دوست داشتنی تر است و خوشا به حال طالب علم در روز قیامت.» (همان/۷۱/۳۰۰)

۳) برنامه ریزی

سومین برنامه در شب قدر که توجه به آن بسیار ضروری است، برنامه ریزی برای سال آینده و ریختن طرحی است برای استفاده از سرمایه های موجود در وجود خویش و سرمایه هایی که در چنین شبی نازل می شوند.

خدای متعال برای انسان از بدو خلقتش سرمایه هایی قرار داده است که نیاز به رشد وباروری دارند و بدون باروری، این سرمایه ها به جای سودآوری تبدیل به زیان می شوند. برای باروری این سرمایه ها طرح و برنامه لازم است؛ طرحی که انسان را به سرمنزل مقصود برساند و برنامه ای که این طرح را عملی کند.

به عبارت دیگر، خدای متعال انسان را به همراه فطریاتی خلق کرده است که بالقوه اند و برای استفاده باید به فعلیت برسند و این کار به طرح و برنامه نیاز دارد. ازطرف دیگر هر سال در شب قدر براساس کارهای گذشته، سرمایه یک ساله ای به انسان می دهند (تقدیر) که برای استفاده از آن به برنامه ای یکساله نیاز دارد. استاد علی صفایی(ره) در این رابطه می فرماید:

«و در این شب تو باید برای این سرمایه و امکانات، طرح بریزی و برنامه بگذاری، چون هر نوع حرکتی که همراه طرح نباشد، گرفتار خرابکاری و کندکاری و دوباره کاری خواهد شد و از دست خواهد رفت.» (تفسیر سوره قدر، (ع.ص)ص۸)

ناگفته نماند که طرح و برنامه ریزی، نیاز به تفکر و گاهی آموزش و یادگیری برخی مسائل در این زمینه دارد و به همین جهت ما می توانیم در این شب با اجرای این برنامه، دو برنامه دیگر تفکر و علم آموزی را نیز اجرا کنیم.

▪ انس با قرآن

یکی دیگر از کارهایی که لازم است در شب قدر از آن بهره مند شویم، انس با قرآن کریم و قرائت آیات آن و تأمل در آنهاست؛ چراکه ماه رمضان بهار قرآن است و ثواب تلاوت آیه ای ازآن در این ماه برابر با ثواب ختم قرآن در اوقات دیگر می باشد. چنان که پیامبر اکرم(ص) درضمن خطبه شعبانیه می فرماید:

«و هرکه در آن آیه ای از قرآن را بخواند، مثل پاداش کسی را خواهد داشت که در غیراین ماه قرآن را ختم کند.» (بحار/۳۹/۳۵۶)

ازطرفی شب قدر قلب ماه رمضان است که قرآن در آن نازل شده است. چنان که امام صادق(ع) می فرماید:

«اول ماه ها ماه خداست که ماه رمضان می باشد و قلب ماه رمضان شب قدر است.» (کافی/۴/۵۶)

پس چه خوب است در چنین شبی به شکرانه نزول این مائده بزرگ، زمانی را برای قرائت آن انتخاب کنیم و با تأمل در آیات الهی، از نعمت های این مائده آسمانی استفاده نماییم.

نکته ای که در قرائت قرآن توجه به آن لازم است، تدبر در آیات الهی به هنگام قرائت آن می باشد. چنان که ائمه (علیهم السلام) بر آن تأکید کرده اند. امیر مؤمنان علی(ع) در ضمن روایتی می فرماید:

«آگاه باشید که در قرائتی که درآن تدبیر نباشد، فایده ای وجود ندارد.» کافی (۱/۶۳)

امام صادق (ع) در ضمن دعایی که هنگام آغاز قرائت قرآن کریم می خواند، می فرمود:

«خدایا، قرائت قرآن مرا قرائتی که درآن تدبیر نباشد قرارنده، بلکه مرا درحالی قرارده که درآیات و احکام قرآن تدبر کنم و به دستورات دین تو عمل نمایم و نگاه مرا در آن قرآن غفلت و قرائت مرا تندخوانی قرارنده» (اقبال الاعمال/۱۱۰)

با توجه به این نکته مهم، در ضمن قرائت قرآن ما می توانیم دو برنامه دیگر یعنی تفکر و علم آموزی را نیز اجرا کنیم؛ یعنی هم در آیات قرآن تفکرکنیم و هم جاهایی را که نیاز به یادگیری است، از علما استفاده نماییم.

۵) راز و نیاز

شب قدر، شب وصال یار است، شبی که دلدار در به روی دلدادگان باز کرده و اغیار را از اطراف آن رانده است. آری، امشب شبی است که رهرو، ره صدساله می رود. «لیله القدر خیر من الف شهر»

امشب شب سلامت است «سلام هی حتی مطلع الفجر» و شیطان از جلو راه ره پویان برداشته می شود. پیامبر اکرم (ص) فرمود:

«همانا شیطان دراین شب تا هنگام طلوع سپیده خارج نمی شود و در این شب نمی تواند با دیوانگی و مرض و دیگر اقسام فساد مانع انسان ها بشود و جادوی جادوگری درآن اثر نمی کند.» (مجمع البیان/ ۱۰/۹۸۷)

وچه خوش است صحبت بی پرده با یار درلحظات شیرین دیدار. گفتن زیبایی های یار، به این دیدار، صفا، و شکر تفقدهایش، به آن طراوت می دهد و یادآوری زشتی های خود و در خواست بخشش و توبه به دل جلا می بخشد.

شب قدر، شب بخشش گناهان است، و مولای کریم به هر بهانه ای، بنده ضعیفش را می بخشد تا سبکبال شود و تا بلندای منزلگاهش پرواز نماید. پیامبراکرم (ص) فرمود:

«هرکس درشب قدر از روی ایمان و با اخلاص، شب زنده داری کند، خدای متعال گناهان گذشته اش را می بخشاید.» (همان)

و چه نیکوست اعتراف به گناهان و اعتذار به خاطر جهل و نقصان و طلب بخشش در محضر مولای مهربان.

امشب شب عطایاست و پروردگار رحمان به هر بنده ای به اندازه ظرفش تحفه می دهد. امام باقر(ع) فرمود:

«در شب قدر، هرچه درسال آینده تا شب قدر دیگر از خوبی و بدی و اطاعت و عصیان و زایش و مرگ و رزق اتفاق می افتد، مقدر می شود.» (کافی/۴/۶۵۱)

و چه زیباست راز ونیاز با پروردگار بی نیاز و عرضه ظرف بزرگتر برای دریافت عطایای بیشتر. ناگفته نماند که دعاهای مخصوص این شب در کتب ادعیه آورده شده است که از جمله آنها کتاب شریف مفاتیح الجنان محدث بزرگ شیخ عباس قمی(ره) است.

۶) توسل به اهل بیت(ع)

همانگونه که روایات زیادی بیانگر آن هستند، شب قدر شب ولایت است و اهل بیت (علیهم السلام) صاحبان حقیقی این شب هستند. در این شب، اوامر الهی درمورد انسان ها برایشان نازل می شود تا آنها را در طول سال اجرا کنند. چنان که امام صادق(ع) می فرماید:

«فرشتگان به همراه روح القدس بر امام زمان نازل می شوند و سخن خداوند تبارک و تعالی «تنزل الملائکه و الروح فیها باذن ربهم» همین معنا را بیان می کند و آنچه را که نوشته اند، به امام تحویل می دهند و خداوند تعالی آن را به پیامبر(ص) سپس به امیرالمؤمنین(ع) سپس به ائمه(ع) یکی بعد از دیگری القا می کند تا آنها به امام زمان تحویل دهند.» (بحار/۸۲/۲۵)

پس همانگونه که عارف کامل میرزا جواد ملکی تبریزی(ره) می فرماید (المراقبات/۸۹۲) لازم است در این شب، به ایشان توسل کنیم و آنها را شفیع خود قرار دهیم.

۷) اعمال صالح دیگر

یکی دیگر از برنامه هایی که نباید در شب قدر از آن غفلت نمود، انجام کارهای خیر و احسان به دیگران است. برنامه های فوق، یا فکری و یا زبانی هستند؛ ولی کارهای خیری هستند که عملی و به اصطلاح، جوارحی هستند. این گونه اعمال، نوعاً در شب قدر مورد غفلت هستند و توجه غالب به سوی برنامه های احیا وبرگزاری ادعیه و توسلات است، درحالی که چنین شبی بهترین موقعیت برای انجام این اعمال است. صله ارحام، عیادت از بیماران، صدقه دادن و... ازجمله اعمالی هستند که در این شب سفارش شده اند. درضمن روایتی که سید ابن طاوس(ره) در کتاب اقبال از کتاب کنز الیواقیت تألیف ابوالفضل بن محمد هروی،نقل کرده، آمده است:

«پیامبر اکرم(ص) فرمود: حضرت موسی(ع) گفت: خدایا، می خواهم به تو نزدیک شوم. خدای تعالی فرمود: کسی به من نزدیک می شود که شب قدر را بیدار بماند. موسی گفت: خدایا، رحمتت رامی خواهم. خدای تعالی فرمود: رحمت من شامل کسی می شود که در شب قدر به مساکین رحم کند. گفت: خدایا، می خواهم از صراط عبور کنم. فرمود: عبور از صراط مال کسی است که در شب قدر صدقه ای بدهد. گفت: خدایا، از درختان و میوه های بهشت می خواهم. فرمود: آن هم به کسی می رسد که در شب قدر تسبیح گوید. گفت: خدایا، نجات یافتن از آتش جهنم را می خواهم. فرمود: آن برای کسی است که در شب قدر استغفار نماید.گفت: خدایا، خشنودی تو را می خواهم. فرمود: خشنودی من از کسی است که در شب قدر دو رکعت نماز بگزارد.» (اقبال الاعمال، ۶۸۱)

احمد عابدین زاده