بهترین نیت؛ نیکوترین عمل

امام سجاد (ع) در بخشی از دعای مکارم‌الاخلاق می‌فرمایند: "و انته بنیتی الی احسن النیات و بعملی الی احسن الاعمال؛ نیّت من را به بهترین نیّت‌ها و عمل من را به نیکوترین اعمال منتهی …

امام سجاد (ع) در بخشی از دعای مکارم‌الاخلاق می‌فرمایند: "و انته بنیتی الی احسن النیات و بعملی الی احسن الاعمال؛ نیّت من را به بهترین نیّت‌ها و عمل من را به نیکوترین اعمال منتهی کن". از این بیان حضرت معلوم می‌شود که "نیّت" مانند "عمل"، احسن و غیر احسن دارد و کمال و نقص اعمال، تابع کمال و نقص نیّات است. نیّت پاک آن است که غیر حق در دل راه نداشته باشد، که به دست آوردن آن کار بسیار دشواری است. امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: "النیه افضل من العمل الا و انّ النیه هی العمل؛ نیّت از عمل افضل است، بلکه نیّت تمام حقیقت عمل است". منظور از نیّت و عمل، کمیّت آنها نیست، بلکه مقصود کیفیّت آنهاست، همچنانکه قرآن کریم می‌فرماید: "الذی خلق الموت و الحیوه لیبلوکم ایکم احسن عملا"(ملک: ۲). ‏

در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده است که فرمودند: "عبادت کنندگان سه دسته‌اند: گروهی خداوند را از ترس عذاب جهنم عبادت می‌کنند؛ این عبادت بردگان است و گروهی خداوند را به طمع بهشت عبادت می‌کنند؛ این عبادت مزدبگیران است و گروهی خداوند را از روی عشق و محبت به او عبادت می‌کنند؛ این عبادت آزدگان است، و این بهترین عبادت هاست".

با معرفت و ایمان ضعیف نمی‌توان از خود انتظار نیّتی خالص داشت. آنچه انسان را به کار وادار می‌کند انگیزه اوست و انگیزه تابع معرفت و ایمان انسان است و معرفت و ایمان، حقیقت نیّت را تشکیل می‌دهند. پس برای به دست آوردن نیت خالصانه، لازم است معرفت و ایمان انسان تقویت شوند. نیت خالص عمل صالح را با خود به همراه می‌آورد، زیرا بهترین اعمال آن است که با بهترین نیّات همراه باشد؛ بنابراین، کلید همه کمالات کسب معرفت و قوی ساختن ایمان است. انسان تا حدّی می‌تواند خودکاوی کند و درباره انگیزه و نیّت اعمال خود به تفکر بنشیند، که اگر جهنم و بهشتی وجود نمی‌داشت، آیا حاضر می‌شد نیمه های شب بستر گرم را رها سازد و نماز شب بخواند یا گرسنگی روزه ماه رمضان را تحمل کند و خود را از لذایذ مادی محروم سازد تا رضای خدا را به دست آورد؟ و آیا به خاطر محبت خدا و شکر نعمات الهی از گناهان دوری می‌جست؟معرفت بعضی از انسان ها به حدّی می‌رسد که اگر جهنم نیز نمی‌بود، به شوق بهشت و نعمات فراوان آن خدا را عبادت می‌کردند؛ کسانی نیز یافت می‌شوند که نه از ترس جهنم و نه به شوق بهشت، بلکه چون خدا سزاوار پرستش است او را پرستش و عبادت می‌کنند، تا به او نزدیک تر شوند، محبت او را به دست آورند و نعمات او را شکر گویند. باید برای به دست آوردن نیت والا تلاش بی‌وقفه‌ای را آغاز کرد؛ با عمل صالح و تفکر در راز هستی و در این حقیقت که همه هستی از خداست و دوست داشتنی‌تر از او کسی نیست و تنها اوست که سزاوار پرستش است و با استمداد از خدا بر ایمان و یقین خود افزود و به نیّت خالص دست یافت.

البته خلقت بهشت و جهنم و انذار از عذاب الهی و وعده بهشت، لطف بزرگی از جانب خدا بر بندگان است، زیرا بسیاری از انسان‌ها به آن معرفت عالی دست نمی‌یابند که خدا را تنها به خاطر محبت به او پرستش کنند، ولی به شوق بهشت یا ترس از جهنم او را عبادت می‌کنند و اگر بهشت و جهنمی نمی‌بود، این گروه از نتایج عبادت و ترک گناه بی‌بهره می‌ماندند و به کمال آن نیز دست نمی‌یافتند: "اللهم وفر بلطفک نیتی و صحح بما عندک یقینی، و استصلح بقدرتک ما فسد منّی؛ خدایا! با لطف خودت نیت من را عالی سازد و یقینم را یقین حقیقی قرار بده [و مگذار یقینم به شک آلوده شود ]و با قدرت خودت راه جبران آنچه را که در گذشته خراب کرده ام به من عطا کن [تا آنها را جبران کنم ]".

خدایا! من نمی‌توانم با ضعف خودم به نیت عالی دست یابم؛ اسباب این امر را باید تو برایم فراهم سازی. منظور از "بلطفک" نعمتهای خاص و ویژه الهی است؛ یعنی، باید من را با رأفت و رحمت خودت حمایت کنی تا به نیّت صحیح و کامل دست یابم.

نیّت کامل آن است که خدا فقط برای شکرگزاری و ادای وظیفه بندگی عبادت شود؛ عبادت برای نیل به ثواب یا ترس از عذاب آخرت هر چند نیت صحیح شمرده می‌شود، ولی نیّت کامل نیست. امام (ع) در ابتدای این دعا، فصلی به منزله دیباچه که فهرست کلی مطالب دعا یا محورهای اصلی خواسته های امام (ع) را در این دعا مشخص می‌کند بیان کردند؛ ملاک ارزش در اسلام، ایمان و عمل صالح است و برای آنکه آنچه به آنها ایمان داریم در مقام عمل به عرصه ظهور برسد مقدماتی لازم است.

جواد پوریا