وباشناسی

عامل, نشانه ها, انتقال, پیشگیری, واکسن و درمان وبا

در دهه‌های اخیر، تقریبا همیشه با شروع فصل گرما، مواردی از وبا در کشور مشاهده می‌شد و امسال نیز چند مورد وبا در استان‌های مختلف شناسایی شده‌اند؛ مخصوصا در استان‌های مرکزی، قم، تهران و استان‌های هم‌مرز با افغانستان...

تابستان امسال اپیدمی وبا در افغانستان شایع شده بود و افراد زیادی مبتلا شده بودند. برخی از کارگران افغانی که وارد کشور شدند، این بیماری را به ایران انتقال دادند. سخنگوی کمیسیون بهداشت مجلس با بیان این موارد گفته ما افتخار می‌کردیم وبا در کشورمان ریشه‌کن شده و حتی تفکر مبارزه با وبا را به کشورهای همسایه گسترش دادیم اما به علت ورود بی‌رویه کارگران خارجی، مشکلاتی ایجاد شده است. باید مراکز بهداشتی در مناطق مرزی، اهتمام بیشتری نسبت به بررسی و کنترل وضعیت بهداشتی و آب شرب داشته باشند. البته مراکز بهداشتی در سراسر کشور آماده‌اند و همه‌ساله با شروع فصل گرما، از افرادی که به خاطر اسهال به مراکز بهداشتی مراجعه می‌کنند، نمونه‌گیری انجام می‌دهند تا مواردی که مبتلا شده‌اند هر چه سریع‌تر شناسایی و درمان شوند.

با این حال آموزش‌رسانی به عموم در زمینه مصرف آب‌های بهداشتی و شستشوی مناسب سبزی‌ها و صیفی‌جات مهم است.

از آنجا که اکثر افراد مبتلا از اتباع خارجی هستند، مرزهای کشور به‌خصوص مرزهای افغانستان، پاکستان و عراق، باید به‌طور مناسب کنترل شوند تا موارد مشکوک زودتر شناسایی شوند. به‌علاوه باید به مسافرانی که به این کشورها سفر می‌کنند‌، آموزش‌های لازم داده شود. آبیاری سبزی‌ها با آب‌های آلوده به فاضلاب نیز می‌تواند از عوامل انتقال وبا باشد که لازم است به آن توجه ویژه‌ای داشت.

شناخت دقیق علایم، راه‌های انتقال، راه‌های پیشگیری و روش‌های درمان وبا، می‌تواند تا حد زیادی مانع شیوع بیشتر این بیماری شود.

● نشانه‌ها

اسهال آبکی با حجم زیاد و اغلب بدون بو و تکرر فراوان است که شکل خود را از دست می‌دهد و به شکل مایعی خاکستری (شبیه آب برنج) درمی‌آید. اگر نتوان آبی را که بدن از دست می‌دهد، جبران کرد حتی می‌تواند باعث مرگ بیمار شود.

استفراغ بدون احساس تهوع قبلی و اغلب بدون دل‌پیچه

عطش شدید

سفت شدن و درد ماهیچه پشت ساق پا (به خاطر از دست دادن سریع املاح بدن)

کم‌شدن ادرار

خشکی زبان و چشم‌های گودرفته

البته شاید همه این علایم با هم دیده نشوند و فقط ۳-۲ مورد آنها در بیمار دیده شود. عده زیادی از افرادی که مبتلا به وبا می‌شوند، علایم بیماری را نشان نمی‌دهند و نمی‌دانند که آلوده شده‌اند اما آنها ناقل میکروب هستند و می‌توانند تا یک هفته، باعث پخش و انتقال آن شوند. به این افراد «حامل سالم» گفته می‌شود.

بین افرادی که علایم بیماری را نشان می‌دهند، ۸۰ درصد علایم متوسط و ملایمی دارند اما حدود ۲۰ درصد از مبتلایان دچار اسهال آبکی و بسیار شدید می‌شوند که می‌تواند جان آنها را به خطر بیندازد.

● انتقال

مصرف آب و غذای آلوده، مهم‌ترین علت ابتلا به وباست. مصرف میوه و سبزیجاتی که خوب شسته و ضدعفونی نشده، مصرف یخ یا آبمیوه‌های غیربهداشتی، استفاده از آب غیرلوله‌کشی، عدم شستشوی دست‌ها بعد از توالت و قبل از غذا از جمله علت‌ها و راه‌های انتقال وباست.

در ایران، مصرف سبزی‌های آلوده، بیشترین راه انتقال است. سبزی‌هایی که هنگام کاشته شدن با آب‌های آلوده به فاضلاب آبیاری می‌شوند، دارای بیشترین آلودگی هستند. مصرف آب آلوده هم دلیل دوم است. البته در سال‌های اخیر که آب‌های آشامیدنی تصفیه و کلریزه می‌شوند، احتمال انتقال بیماری از طریق آن کاهش می‌یابد اما احتمال انتقال از طریق‌ آب‌های روان و سطحی هنوز وجود دارد. باید در نظر داشت زلال و شفافی آب به معنی عاری‌بودن از باکتری مولد وبا نیست، اما برخلاف ایران در کشورهای پیشرفته‌تر مصرف غذاهای دریایی پخته‌نشده (مانند سوشی)، مهم‌ترین علت آلودگی است. احتمال انتقال باکتری وبا، توسط تماس مستقیم (فرد به فرد) خیلی به ندرت رخ می‌دهد.

● عامل

عامل وبا، باکتری‌ای به نام «ویبریوکلرا» است. این باکتری وارد روده و باعث بروز اسهال‌های شدید می‌شود. در گذشته به وبا، مرگ آبی می‌گفتند چون رنگ پوست بیمار به خاطر آب زیادی که از دست می‌داد به رنگ آبی-خاکستری درمی‌آمد.

● پیشگیری

وبا بیماری‌ کشنده است اما باید دانست به راحتی قابل پیشگیری است.

دفع فاضلاب‌ها به طور مناسب و بهداشتی و جلوگیری از ورود آنها به منابع آب آشامیدنی

تصفیه و کلرزنی به آب

ضدعفونی‌کردن میوه‌ها و سبزی‌ها با محلول‌های ضدعفونی‌کننده

اگر به منطقه‌ای سفر می‌کنید که وبا در آنجا شایع شده باید به موارد زیر توجه کنید:

موادغذایی را از دستفروش‌ها نخرید.

در آب رودخانه و جوی‌ها شنا نکنید.

از مصرف یخ‌های غیربهداشتی خودداری کنید.

بعد از رفتن به توالت و قبل از خوردن مواد غذایی، دست‌ها را به طور کامل با آب و صابون بشویید.

حتی برای مسواک‌زدن از آب مطمئن استفاده کنید. اگر به آب لوله‌کشی و تصفیه شده دسترسی ندارید، آب را قبل از مصرف بجوشانید.

فقط غذاهای کاملا پخته بخورید. غذاهایی که در آن از ماهی خام استفاده شده، می‌‌تواند خطرناک باشد.

مصرف نوشیدنی داغ مانند چای یا قهوه امن است و خطری برایتان به وجود نمی‌آورد.

ترجیحا از میوه و سبزی‌هایی استفاده کنید که خودتان بتوانید پوست آنها را بکنید.

در مسافرت، حتما آب و غذای سالم همراه داشته باشید.

کوتاه‌کردن مرتب ناخن‌ها، مانع تجمع آلودگی زیر آنها و پیشگیری از انتقال بیماری می‌شود.

هنگام همه‌گیری وبا، گاهی مصرف آبلیمو و آبغوره توصیه می‌شود چون میکروب‌ وبا در محیط اسیدی نمی‌تواند فعالیت کند.

● واکسن

۲ نوع واکسن خوراکی و تزریقی برای وبا ساخته شده است. نوع خوراکی آن به میزان ۵۰ درصد و مدت ۲ سال مصونیت ایجاد می‌کند. نوع تزریقی، ایمنی کمتری دارد و استفاده از آن چندان مرسوم نیست. در کل استفاده از واکسن به عنوان پیشگیری از وبا توصیه نمی‌شود و رعایت نکته‌های بهداشتی برای جلوگیری از آن کافی است. البته سازمان جهانی بهداشت توصیه می‌کند در کشورهایی که وبا به صورت بومی وجود دارد، در بعضی گروه‌های پرخطر (کودکان، سیستم ایمنی ضعیف) واکسیناسیون انجام شود.

تشخیص بیماری وبا به کمک نمونه‌گیری از مدفوع بیمار و بررسی آن در آزمایشگاه انجام می‌شود. با تشخیص عامل میکروبی، تشخیص وبا قطعی است و درمان بلافاصله شروع می‌شود اما نمونه‌گیری باید در همان ۲۴ ساعت اولیه بیماری، قبل از مصرف هرگونه آنتی‌بیوتیک انجام شود تا تشخیص دقیق باشد.

● درمان

مهم‌ترین درمان، جبران آب و املاح ازدست‌رفته است. بسیاری از بیماران فقط به کمک مایعات اسهالی خوراکی (مانند ORS) درمان می‌شوند اما در بعضی موارد که اسهال شدیدی وجود دارد، بیمار به قدری آب از دست داده که چنین درمانی کافی نیست. در این صورت باید بستری شود و با محلول‌های تزریقی (سرم) درمان شود.

مرحله بعدی درمان هم آنتی‌بیوتیک است. البته آنتی‌بیوتیک جزو لازم درمان نیست اما استفاده از آن، باعث کم‌شدن مدت و شدت بیماری می‌شود. برای این منظور معمولا از داکسی‌سایکلین استفاده می‌شود. کوتریموکسازول، اریترومایسین، آزیترومایسین، تتراسایکلین، داکسی‌سایکلین و سفیکسیم نیز از سایر آنتی‌بیوتیک‌های مورد استفاده است.

در بسیاری از نقاط جهان، مقاومت به آنتی‌بیوتیک‌ها در حال افزایش است. مثلا در بنگلادش در اغلب موارد، باکتری‌ها به تتراسایکلین و اریترومایسین مقاوم هستند. در این صورت با روش‌های سریع تشخیصی موارد مقاومت‌ دارویی را می‌سنجند و داروی موثر را تجویز می‌کنند.

اگر بیمار به سرعت و مناسب درمان شود، میزان مرگ‌و‌میر کمتر از یک درصد است، اما بدون درمان، میزان مرگ‌ومیر به ۶۰-۵۰ درصد می‌رسد. بعضی گونه‌های وبا مثلا آنچه در سال ۲۰۱۰ در هائیتی شایع شد، ۲ ساعت بعد از شروع بیماری مرگ رخ می‌داد!

دکتر آیدا روشن‌ضمیر