تدبیر نیمه کاره دولت

خشکسالی قابل پیش بینی بود

اقلیم قسمتی از جهان خلقت است که بدون آن هستی شکل نمی پذیرد. اقلیم موجد ساماندهی و استقرار اکوسیستم، شکل گیری حیات و تکمیل زنجیره زندگی و عامل فعل و انفعالات گوناگون در کره زمین است. اجزای متشکله اقلیم که به نام پارامتر اقلیمی، مولفه اقلیمی، یا عوامل اقلیمی از آن نام می برند شامل دما، رطوبت، نور، باد و گازهای متشکله جو است که هر کدام به صورت مجرد یا در ترکیب با یکدیگر نقش انحصاری و وظیفه یی مشخص دارند. بدون حضور آنان زندگی و حیات شکل نمی گیرد و نیز کمبود یا زیادی حضور آنان اختلالات و عوارض مشخص و متنوعی را به وجود می آورد یا به عبارت دیگر حضور متعادل عوامل اقلیمی آثار مطلوب در چرخه حیات در کره خاکی به دنبال دارد، لیکن حضور نامتعادل (چه کاهش و چه افزایش) آثار نامطلوب را باعث می شود. سیل، توفان، سرمازدگی، یخبندان، خشکسالی و... از اثرات حضور نامتعادل عوامل اقلیمی هستند که هر کدام آثار مخرب اقتصادی، اجتماعی و سیاسی برای بشر به وجود می آورند و تألمات فراوانی را موجب می شوند. خسارت اقتصادی ناشی از عوامل مزبور در بخش کشاورزی به طور متوسط سه چهارم ضایعات این بخش را شامل می شود که این رقم در امریکا سالانه ۲۳ میلیارد دلار (حدوداً معادل کل ارزش تولیدات کشاورزی کشور ما مربوط به سال ۸۴) محاسبه شده است.

خشکسالی یکی از پدیده های خسارت بار و مخرب ناشی از عوامل اقلیمی است که از شروع شکل گیری جهان هستی تاکنون همواره به صورت فعال و مستمر وجود داشته است.

● تعریف خشکسالی

برای خشکسالی تعاریف گوناگونی به شرح ذیل بیان شده است؛

۱) کشاورزان، کمبود رطوبت قابل استفاده برای گیاهان

۲) هواشناسان، بارندگی کمتر از حد مورد انتظار

۳) هیدرولوژیست ها، کاهش منابع و ذخایر آب

۴) اقتصاددانان، کاهش بارندگی و منابع آب را تا حد آستانه زیان اقتصادی بیان داشته اند. لیکن در یک تعریف جامع همه مفاهیم فوق باید ملحوظ شود.

بارزترین اثرات خشکسالی در بخش کشاورزی عبارتند از؛ عدم تامین آب مورد نیاز موجودات زنده (گیاهی و حیوانی)، بالا رفتن نیاز آبی موجودات (خاصه گیاهان)، شور شدن منابع آب، طغیان بعضی آفات، کاهش تولیدات گیاهی، دامی و آبزیان تا حد بروز قحطی، ایجاد خسارت های اقتصادی، مهاجرت های تحمیلی و ناخواسته توام با سختی و صعوبت.

اثرات بارز خشکسالی در سطح ملی و منطقه یی عبارتند از؛ اختلالات اجتماعی، ایجاد روحیه یاس و نگرانی، تحمیل هزینه های سنگین به دولت و مردم، خسارت به زیرساخت ها، عقب افتادن فعالیت های عمرانی و اقتصادی و...

ذیلاً چند مورد از خسارات اقتصادی ناشی از خشکسالی های مهم برای روشن شدن خوانندگان عزیز متذکر می شوم.

▪ خشکسالی در کشور چین در سال ۱۹۹۴ موجب کاهش تولید به میزان ۲۴۳ میلیون تن محصول غلات شد که این میزان معادل ۶۵ درصد تولید غلات آن کشور و ۱۳ درصد تولید جهانی غلات است.

▪ خشکسالی سال ۲۰۰۱ در استرالیا، ۲۱ درصد تولید کشاورزی و ۱۳ درصد صادرات آن را کاهش داده است.

▪ سال زراعی ۷۹-۷۸ کشور ما وسیع ترین و عمیق ترین خشکسالی (ثبت شده) تا آن تاریخ را تجربه کرد، خسارت این خشکسالی ۵/۲ میلیارد دلار اعلام شد.

▪ مطالعات انجام شده توسط دپارتمان اقتصاد دانشگاه تهران به سفارش وزارت جهادکشاورزی (معاونت زراعت، کمیته مقابله با خشکسالی) در سال ۱۳۸۲ نشان می دهد که در سال زراعی ۷۹-۷۸ به ازای هر میلیمتر کاهش بارندگی ۹۹ میلیارد ریال و در سال ۸۰-۷۹ ، ۸۳ میلیارد ریال و در سال ۷۸-۷۷ معادل ۶۱ میلیارد ریال به زیربخش زراعت و باغبانی کشور خسارت وارد آمده است.

▪ کشور ما از سال ۱۳۸۰ از دوران خشکسالی فراگیر دهه ۷۰ بیرون آمد لیکن در این سال ها نیز مناطقی از کشور متناوباً و بعضاً مستمراً دچار خشکسالی بودند، بیمه محصولات کشاورزی برای پرداخت خسارت خشکسالی از اواخر دهه ۷۰ شروع به کار کرده و به طور متوسط در طول ۵ ساله منتهی به سال ۸۵ از کل خسارت پرداختی (حدود ۷۲۰ میلیارد تومان) توسط صندوق بیمه محصولات کشاورزی ۴/۱۴ درصد آن مربوط به خشکسالی بوده است.

● چه باید کرد

برای کاهش خسارات و تسکین آلام این پدیده مخرب و زیان آور چه باید کرد؟

به منظور نشان دادن اهمیت حوادث غیرمترقبه ناشی از عوامل اقلیمی به توضیح ذیل توجه فرمایید.

موضوع مهم تغییرات آب و هوا که ظرف چهار دهه اخیر در سطح جهان مطرح شده است از اهمیتی چنان در ارتباط با ادامه حیات در کره زمین برخوردار است که به عنوان مهم ترین چالش دنیای آینده دلمشغولی مدیران جهان را به خود معطوف داشته است. به دلیل افزایش گاز های گلخانه یی (عمدتاً CO۲) در جو کره زمین ناشی از افزایش مصرف سوخت های فسیلی و کودهای شیمیایی (افزایش CH۴ در جو) شرایطی بر جهان حکمفرما شده که بنا به شرایط گلخانه یی نامگذاری شده است. آثار سوء مترتب بر ایجاد این شرایط باعث شده سرعت و شدت حوادث طبیعی ناشی از عوارض سوء عوامل اقلیمی افزایش یابد. سیل، توفان، خشکسالی، سرمازدگی و... در آینده با تنوع و دفعات بیشتری در زمان محدود بروز خواهد کرد. این امر یک هشدار مهم است که بشر برای آنچه ساخته و آنچه باید بسازد باید اقلیم را به طور جد در برنامه ریزی ها و اقدامات خود ملحوظ دارد.

در مورد خشکسالی سه گزینه می توان انتخاب کرد؛

۱) بدون هیچ اقدامی نظاره کردن و به انتظار آینده نشستن.

۲) مساعدت و معاضدت با مردم آسیب دیده، در آبرسانی آب شرب تا تامین قسمتی از خسارت به وجود آمده و حتی پرداخت کل خسارت، تعمیم شبکه های بیمه محصولات کشاورزی.

۳) برخورد ریشه یی، علمی، برنامه یی و سازمان یافته و مستمر با پدیده خشکسالی.

در این گزینه انجام مطالعات خشکسالی منطقه یی و ملی از دیدگاه فنی، اقتصادی، اجتماعی، شناخت دانش بومی مرتبط با خشکسالی در مناطق مختلف کشور، ارتباط با مراجع علمی و اجرایی کشور های مختلف خاصه کشورهای پیشرو در امر خشکسالی.

▪ تدوین برنامه جامع مقابله با خشکسالی

▪ ساماندهی های لازم برای مقابله سازمان یافته و مستمر با مساله خشکسالی از نقطه نظرهای مطالعاتی، تحقیقاتی و برنامه ریزی و اجرا.

بدیهی است که توسل به گزینه دوم برای تسکین صعوبت و آلام مردم آسیب دیده را نباید از نظر دور داشت، لیکن توسل به گزینه سوم در طولانی مدت می تواند به نحو قابل ملاحظه یی خسارت پدیده خشکسالی را کاهش دهد.

امروزه در جهان پیشرفت های شگرفی در زمینه کنترل و کاهش اینگونه خسارات به وجود آمده که غالباً دستیابی به این روش ها برای کشور ما به آسانی میسر است.

پیشنهاد می شود تجربه سال های اولیه دهه هشتاد در زمینه پیدا کردن راهکارهای مناسب برای مقابله با خشکسالی که به صورت مقدماتی انجام گرفت در مسیر تکامل قرار گیرد. ارتباط با مراجع علمی کشورهای مختلف، تدوین معادلات و تک نگاشت ها و انتشار فصلنامه مربوطه می تواند به افزایش آگاهی و دانش عمومی کمک کند. خوشبختانه در سال های اخیر جهان در مسیر پیش بینی حوادث براساس مدل های ریاضی قرار گرفته است. در زمینه حوادث غیرمترقبه مرتبط با بخش کشاورزی نظیر باران، سرمازدگی، یخبندان، ظهور آفات و بیماری های گیاهی، خشکسالی، توفان، پیشرفت های حیرت انگیزی صورت گرفته است که با پیش بینی اینگونه حوادث می توان تمهیدات لازم را از قبل انجام و خسارات وارده را کاهش داد.

امروزه علم هواشناسی کشاورزی در کشورهای پیشرفته مورد توجه جدی قرار گرفته و در جهت تکامل آن برنامه وسیعی ظرف چهاردهه اخیر به انجام رسیده و نتایج حاصل از این علم کاربرد وسیع و موثری در امر کشاورزی چه به لحاظ توسعه فعالیت های مختلف کشاورزی و آگاهی در مورد وقوع حوادث غیرمترقبه برای آگاهی تولیدکنندگان انجام می دهد.

خشکسالی سال زراعی جاری که گفته می شود از نظر وسعت ظرف ۴۰ سال اخیر بی نظیر است فرصتی است که کشور را در مسیر یک اقدام جامع نه تنها برای کاهش خسارت خشکسالی بلکه تمام حوادث نامطلوب اقلیمی قرار دهد.

اگر از کنار اینگونه حوادث به صورت غیرعلمی و ریشه یی بگذریم نه تنها زیان های حاصله را برای یک سال متحمل می شویم بلکه کشور را برای سال های بعد آسیب پذیرتر می کنیم.

خشکسالی سال زراعی امسال متعاقب یک پاییز کم باران، سرمای استثنایی زمستان، گرمای کم سابقه اسفند و فروردین و نیز بارندگی بسیار ناچیز (و غالباً صفر) این دوماهه به وجود آمده است.

به قرار اطلاع میزان بارندگی تا این تاریخ ۵۱ درصد میزان نرمال بارندگی در سطح کشور درجه حرارت در اسفند و فروردین ۴-۲ سانتیگراد نسبت به میانگین بلندمدت افزایش یافته است. خسارت خشکسالی امسال بسیار وسیع است. مزارع، باغات، مراتع، جنگل ها، دستگاه پرورش آبزیان، تولیدات را در بر گرفته است. وجود چنین شرایطی اگرچه در درجه اول جای نگرانی و تاسف دارد، لیکن فرصت مغتنمی است که با بررسی، ریشه یابی و تجزیه و تحلیل داده ها و آنگاه تدوین برنامه جامع مقابله با خشکسالی کشور را در سیر متعالی برخورد علمی با پدیده های حوادث غیرمترقبه از جمله خشکسالی قرار دهیم. دراین صورت ضایعه را به فرصت تبدیل کرده و موجبات رضایت خداوند عزوجل و مردم کشورمان به وجود می آید.

محمد شریعتمدار

معاون سابق وزارت جهاد کشاورزی