قرمز دانه موجودی برای رنگرزی

رنگرزی طبیعی یکی از ارکان جا نشدنی هنر ایران زمین است و در این میان رنگ قرمز جایگاهی دیگر دارد این رنگ در فرشهای ایران زمین چونان ستاره ای می درخشد و شاید میتوان گفت جایگاهی ورای رنگهای دیگر برای خود دارد

بی تردید كشف و شناخت رنگ به لحاظ كاربرد آن در تولیدات و صنایع دستی نظیر چوب و سفال و دیوارها قدمتی بسیار بیش از به وجود آمدن صنایع نساجی و بافت پارچه دارد. ولی تصور وجود بافت بدون رنگ تقریباً غیرممكن است . از آن زمان كه انسان ازالیاف وساقه های گیاهان در بافته های به صورت حصیر و غیره استفاده كرد و یا هنگامی كه استفاده از الیاف به دست آمده از بدن حیوانات با رنگهای طبیعی آنها را آموخت مفهوم رنگ تا به این زمان تغییر نیافته است.

نگاهی به تاریخ رنگرزی

پشم و مو و هر الیاف دامی از همان آغاز در ریسندگی و بافندگی جای خاصی یافت . در مناطقی نظیر مصر و بین النهرین به دلیل هوای گرم و رطوبی، كتان و پنبه كاربرد بیشتری داشت و قطعاتی از بافته های این الیاف در مقایر مربوط به امرا و شاهزادگان سلسله های حكومتی مصر دیده می شود كه قدمت آنها بعضاً به ۶۰۰۰-۷۰۰۰ سال پیش می رسید . برخی از یافته های به دست آمده از مصر سپس آناتولی و بین النهرین كه قدمت آنها به عصر نوسنگی ، از هزاره ششم قبل از میلاد، می رسد. پارچه هایی است كه بافت ساده با نخ های ظریف ریسیده شده بعضاً رنگ شده دارد و رنگ های به كار رفته عموماً رنگ های گیاهی است .در برخی از نقاط اطراف دریای مدیترانه كه احتمالاً مسكونی بوده آثاری از تور، طناب، نمد ونخ های تابیده پرزدار عمدتاً كتانی با رنگ آبی رنگ شده یافت شده است . قطعه ای از پارچه ای ضخیم مربوط به هزاره دوم قبل از میلاد در دست است كه احتمالاً متعلق به چادری مقدس(معبد) بوده و زردرنگ است . در منطقه ای كه این پارچه یافت شده(در سواحل مصر) مقادیری پارچه كتانی و بافته های دیگر به دست آمده است كه نشان از تجاری بودن منطقه دارد.

همان طور كه گفته شد وجود چرخه های ریسندگی در منطقه ایلام ، در غرب ایران متعلق به هزاره پنجم قبل از میلاد از وجود بافندگی و برخی تولیدات به آن خبر می دهد با فترتی در حدود دو هزار سال قبل در این منطقه پدید آمد. آثار نساجی و بافت پارچه را در مناطق زیر نفوذ سومری ها و آشوری ها و به خصوص بافت پارچه های رنگین را در بابل می توان پی گرفت . كشف میله ای مسی كه نوعی ابزار ریسندگی است در تپه حصار دامغان .از تداوم ریسندگی و بافندگی در ایران در هزاره دوم پیش از میلاد خبر می دهد با تجدید حیات فرهنگ اقوام قومی ایرانی و افزایش اقتدار مادها و اینكه آنان اقوامی گله دار و دامدار بوده اند می توان استفاده از پشم و الیاف دامی را درآن دوره به خوبی توجیه كرد .اسناد و مدارك بعدی حاكی از آن است كه امرا و حكام ماد به موازات كسب اقتدار و افزایش تجملات و شكوه دربارهای خویش استفاده از لباس ها پارچه های گران بها و زینتی را نیز افزایش دادند به شكل تزئینات لباس های دربار ماد چه در همان زمان و چه در حكومت های بعدی از جمله پارسها توجه و ازآنها تقلید می شده است. امپراطوری گسترده و قدرتمند هخامنشی نه تنها خود از صنایع و تولیدات دنیای زیر سلطه اش در تجملات وتزیینات دربار و پایتخت خویش استفاده می كرد بلكه با حمایت از حرفه ها و صنایع به تولید بسیاری از كالاها و به خصوص انواع پارچه نیزمی پرداخت پارچه هایارغوانی كه امرا و سرداران هخامنشی استفاده می كردند به احتمال زیاد با رنگ ارغوانی مشهور به دست آمده از صدف های دریایی رنگ می شد و شهرت جهانی داشت .فرش پازیریك كه در حدود سالهای ۱۹۴۵ میلادی، پرفسور رودنكو روسی در گور یكی امرای سكایی در دره آلتایی در مرز مغولستان سیبری كشف كرد به گواهی غالب باستان شناسان فرشی است كه به دلیل شباهت مطلق نقوش آن با طرح های رایج عصر هخامنشی ایرانی است و به احتمال زیاد این فرش درپاریس ویا نواحی زیر سلطه فرهنگی ، سیاسی ایران بافته شده است .وجود این فرش كه فرشی كارگاهی است و طراحی شده با بافت و ساختاری دقیق است نه فقط بر وجود صنعت گسترده فرش بافی بلكه بر وجود صنایع پیشرفته نساجی گواهی می دهد. رنگ های به كار رفته در این فرش كه در نهایت زیبایی و هم آهنگی است از وجود مراكز رنگرزی كه درآنها از رنگ های گیاهی و یا رنگ های رایج زمانه از جمله صدف های ارغوان و غیره استفاده می شد، خبر می دهد.بعداز سقوط حكومت هخامنشی به دست اسكندر وی بسیارسعی كرد كه فرهنگ یونانی از جمله پوشاك و شیوه زندگی یونانی را در ایران گسترش دهد. اگرچه معدود مجسمه ها و آثار باقیمانده از آن دوران نمودار رواج این فرهنگ به خصوص لباسهای پرچین با رنگ های ساده و روشن یونانی است ، در كمتر از یك قرن شهرت بافته های ساسانی به هویت و فرهنگ خاص ایرانی مرزهای عالم را در می نوردد.در دوره ساسانی ایجاد راههای كاروان رو، فراوانی وسایل حمل و نقل و ایجاد ایستگاه ها و كاروانسراها گسترش تولیدات مختلف نظیر شیشه سازی و ساخت ابزارفلزی و به خصوص منسوجات پشمی و ابریشمی را به دنبال داشت همچنین تسلط ایران بر راههای كاروان رو تجاری واردات ابریشم لازم برای نساجی ایران را موجب شد.از سوی دیگر نظیر امپراطورهای قدرتمند گذشته، استفاده از صنعتگران و هنرمندانی كه از كشورهای دیگر به اسارت گرفته می شدند امری عادی و رایج بود با آنكه صنعت نساجی و قالی بافی دوره ساسانی در حد شكوفایی پیشرفت بود از وجود برخی از این صنعتگران به خصوص بافندگان رومی دررشد و بهبود صنایع نساجی مناطقی نظیر شوشتر یاد شده است . علاوه بر تولید فرش ، تولید پارچه های ابریشمی و دیبای شوشتر و تافته ها و حریرهای ابریشمی بخصوص با استفاده ازابریشم های وارداتی از چین در مراكز عمده تولید نظیر شوشتر و شوش و جندی شاپور و به طور كلی سیستان و خوزستان رواج كامل داشت برخی از پارچه های باقیمانده از ذوران ساسانی در قبور حكمرانان مصر وبعدها در كلیساهای اروپا در قرون وسطی پیدا شده است .كشف نمونه هایی از پارچه های دوره ساسانی كه شاهكارهایی از ذوق و ظرافت وهنر طراحی رنگ رزی به حساب می آیند ناشی از وجود صنایع پیشرفته رنگرزی و نساجی و بی تردید بافت فرش است كه افسانه فرش بهارخسرو(بهارستان) اعتبارآن را به اوج می رساند.شرح این فرش افسانه ای درغالب نوشته های مربوط به قرون اولیه اسلامی آمده است آنچه درباره این فرش گفته می شود علاوه بر اشاره به استفاده ازسنگ ها و جواهرات و تزیینات گران بها و بی مانند استفاده از رنگ های زیبایی است كه تمام فصول را به نحو حیرت انگیزی در مقابل نگاه بیننده قرار می داده است.به رغم دوران فترت و انفعال ایرانیان درقرون اولیه اسلامی تداوم تولید پارچه و قالی به خوبی احساس می شود در كمتر از صد سال بارگاه باشكوه خلفای تازه به قدرت رسیده به خصوص عباسیان وارث هنر و مهارت و تجربه صنایع شكوفای دوره ساسانی می شود. جامه های رسمی و پرده های ابریشمی فاخری كه شهرت بسیار داشتند، فرش های عالی جهرم. بافته های حریر و پرند اصفهان ، گلابتون مرغوب طبرستان و نیشابور . طلاسان های عالی كرمان و دیبا و فرش های نخی ابریشمی شوشتر كالاهایی است كه حتی در قرون وسطی نیز به همراه نام ایرانی به همه دنیا می روند . در تمام این سالها همواره فرشهای دستباف چه به صورت غنایم و چه به صورت هدایا از سی شهرهای ایران در دربار خلفا و حكمرانان عرب حضور دائمی داشت .تأثیرهنرهای ایرانی نظیر معماری و سفال گری و به خصوص پارچه در غال كشورهای دور و نزدیك و در حوزه گسترده حكومت بیزانس در تمام قرون وسطی دیده می شود. در قرون بعد نیز در دوران آل بویه و سپس سلجوقیان به وجود كارگاه های رنگرزی بافت به صورت كارگاه های صنعتی و تولیدی در بسیاری شهرهای ایران نظیر یزد، كاشان و اصفهان اشاره شده است. در این كارگاه ها علاوه بر بافندگان، رنگ رزان به طور دائم حضور داشتند و تجربه و مهارت و ذوق خود را در این رنگرزها به كار می گرفته اند. شهرت ایرانیان در رنگ سازی و دریافت ارزش رنگها به خصوص در زمینه های مربوط به كتاب سازی و منیاتور نیز به مرزی رسیده بود كه با گسترش مكتب هنری برجسته ای نظیر مكتب هرات ایرانیان به عنوان استادان رنگ ساخته می شدند.كلاویخو در سفرنامه اش از نگار جامه یاد می كند و می گوید:همان طور كه از اسم آن پیداست پارچه ای دارای نقش و نگار بود و در تار وپود آن از رشته های زر یا نخ های رنگین استفاده می شد . به دست پارچه بافان زبردست بافته می شد و لطف و زیبایی آن معرف ثروت سلاطین و فروانوایان وقت بود این لباسهای فاخر را تنها سلطان نمی پوشید بلكه گاه به عنوان خلعت به دیگران اعطا می شد .كسی كه مأمور صباغی و رنگ پارچه ها و ابزار كار بافندگان و حقوق آنان بود خدایگان طراز خوانده می شد.دربارة زیبایی و ظرافت نقاشی ها و مینیاتورهای مكتب هرات كه بعدها به تبریز و سپس اصفهان منتقل شد، بسیار گفته شده است طراحان و نقاشان این هنرها طرح ها و نقوش درخور تحسین منیاتور را به شیراز منتقل كردند و با وجود دقت و ظرافت و مهارتی كه در این طرح ها به كاررفته است نمی توان آنها را بدون توجه به رنگ های انتخابی برایشان كه نتیجه و شاهكار تلاش و زحمت هنمرندان گمنام رنگرز است در نظر گرفت . رنگ های درخشان و بی بدیل منیاتورها عمدتاً حاصل رنگهای معدنی شناخته شده از تركیبات و سنگ های معدنی رنگینی نظیر كرم و اخرا و لاجورد و غیر بودكه همراه باطلا برای تذهیب تشعیر منیاتورها به كار می رفت اما رنگ های فرش با استفاده از گیاهان و طبیعی به كمك مهارت استادكاران رنگرز به حد و دامنه ای رسید كه به تدریج دیگر هنرها و صنایع دستی را ر سایه قرارداد روناس و نیل و اسپرك و پوست گردو پوست انارو زعفران وسایر رنگهای گیاهی كه ازصدها سال پیش بشر شناخته بود به دست هنرمندان رنگرز ایرانی جلوه ای یافت كه در هیچ كجای دیگر جهان تقلید شدنی نبود.به دلایل بسیار روشن كه مهمترین آن نا امنی شغلی و اجتماعی بود صنعتگران از جمله رنگرزان سعی در مخفی نمودن رموز كارخویش داشتند شاید به همین دلیل است كه ما امروز اشارات اندكی از روش كارشان و از آن كمتر نام وارزش كار آنان در دست داریم .دانشمند انگلیسی هلكوت كه در قرن شانزدهم می زیست به یكی از بازگانان هم میهن خود می گوید: در ایران فرشهایی از پشم زبر كه در دو طرف دارای ریشه های نخی است خواهی دید . این فرشها بهترین انواع فرش عالم رنگ های آنها بهترین و زیباترین رنگهاست . تو باید به این كشورها بروی و به انواع وسایل باید متوسل شوی تا بتوانی از مردم آنجا طرزرنگ كردن(خامه) قالی را یاد بگیری . زیرا اینها به طوری رنگ شده كه باران و سركه و شراب در رنگشان تأثیر نمی كند چون تو این علم را از آنها آموختی به اسرار آن دست خواهی یافت و خواهی توانست در رنگ كردن فرش آن را به كار بری و به تداوم آن اطمینان داشته باشی زیرا رنگی كه در رشته های زبر ثابت باشد قطعاً در رشته های باریك منسوجات ثابت تر است البته باید از رنگ های مایع و وسایل رنگرزی و بهای آنها آگاه شوی.شاردن نیز در سفرنامه خود با تحسین و ستایش از تولیدات نساجی و مخمل و حریر كاشان می گوید: صنعت رنگرزی در ایران بیشتر از اروپا توسعه و ترقی یافته است چون رنگهای این كشور دارای روشنی و جرم نسبی بیشتر است و چندان زود زایل نمی شود ولی افتخار این فن بیشتر از هنر صنعتی ایارانیان . منوط به خصوصیات هوا و اقلیم آن كشور است زیرا محیط خشك و صاف این سرزمین موجب درخشش مخصوص رنگهاست و همین طور عناصری در رنگ آمیزی و رنگرزی به كار می برند گل یا خاك سرخ و روناس( اپوپوناكس) است و این دو عنصر در ایران فراوان اند بقم قرمز كه از اروپا داده می شود و بقم ژاپن و نیل هندی كه از هندوستان می آید رنگرزان علاوه بر مواد مزبر از نباتات نیز استفاده می كنند رستنی های بسیار و نباتات طبی متعددد خود كشور صمغات و پوست های درختان میوه مانند گردو انار و عصاره لیمو و لاجورد كه كلمه آزور را ما از آن ساخته ایم از سرزمین همسایه ایران ازبكستان وارد می شود ولی كشور ایران مخزن عمومی آن است.بعد از دوران صفویه بر اثر حوادث تاریخی و دردهایی كه بر ایران می گذرد سقوط عمومی در صنایع و تولیدات ایران شاهدیم در عصر قاجار این سقوط به نفع واردات كالاها و تولیدات خارجی افزایش می یابد با این وصف اسناد تجاری در دست است نشان می دهد كه حتی دوران قاجار صادرات ایران در بعضی از اقلام دارای ارزش بوده و بر واردات پیشی داشته است بهترین نمونه را در رشد شكوفایی و گسترش صارات فرش در اواخر دوره قاجار می توان دید به رغم آسیب جدیی كه به بسیاری از صنایع و تولیدات بومی و سنتی وارد شد فرش دستباف رشد چشمگیری یافت در اینباره تجار خارجی دخالت و نظارت مستقیم داشتند حاصل این امر اگر چه به نفع فرش ایران بود ولی به دلیل تأثیر و نفوذ بازارهای خارجی آسیب هاییی بر فرش ایران وارد آمد كه دلایل آن را قبل از هرچیز در نفوذ تولیدات صنعتی از جمله رنگهای سنتزی می توان یافت.رنگرزان محلی دركارگاههای رنگرزی از رنگهای طبیعی است استفاده می كردند و آنها را تبدیل به خامه های رنگین و زیبایی می كردند كه نقوش فرش را تجسم می بخشید در دوره صفویه فرش بافی رسمی(كارگاهی) برای بافت فرشهای بزرگ پارچه رشد یافت كه خواست دربار و یا برای هدیه به كشورهای خارجی بود

---