ایران جهانی در یک مرز

مدخلی بر اهمیت ویژگی های ارزشمند گیاهان ایران

کشور پهناور ما که بخش عمده فلا‌ت ایران را شامل می‌شود، بیش از ۰۰۰/۶۴۸/۱ کیلومتر مربع وسعت دارد که بخش عمده این سرزمین را کویر بزرگ مرکزی اشغال کرده است، در اطراف این کویر، کوه‌های مرتفع فراوان و رشته‌کوه‌های متعددی مشاهده می‌شوند و در نتیجه اختلا‌ف ارتفاع نسبتا زیادی (حدود ۵۶۵۲ متر) را به‌وجود آورده‌اند که از ۲۴- متر در سواحل دریای خزر تا ۵۶۲۸ متر در قله دماوند تغییر می‌کند؛ اختلا‌ف درجه حرارت در کشور نیز بسیار متغیر بوده و از ۳۰- درجه سانتی‌گراد در زمستان مشکین‌شهر تا حدود ۸۰ درجه سانتی‌گراد در تابستان کویر لوت (گندم بریان) متغیر است. از سوی دیگر میزان بارندگی در نقاط مختلف ایران بسیار متفاوت بوده و از ۳۰ میلی‌متر در کویر لوت تا حدود ۲۳۰۰ میلی‌متر در بندر آستارا تغییر می‌کند و بالا‌خره متاثر از چنین شرایط متنوع اقلیمی ‌و پیکرشناختی، شاهد تنوع محسوسی در بافت و نیمرخ خاک ایران‌زمین هستیم. ‌ چنین است که این شرایط اقلیمی ‌متغیر سبب‌شده تا بوم‌سازگان‌های (Ecosystems‌) بسیار متنوع و در عین حال ویژه‌ای در جای‌جای کشور به‌وجود آیند، بدیهی است که شرایط یاد شده، موجب شده تا تنوع زیستی در ایران بسیار غنی و منحصر به‌فرد باشد، به‌طوری که در مقایسه با اغلب کشور‌های جهان از نظر تنوع گونه‌های گیاهی - و به‌ویژه واحد‌های بومی‌ و انحصاری (‌- Endemic ) ایران کشوری شاخص به‌شمار می‌آید. برای مثال شمار گونه‌های گیاهی ایران نزدیک به مجموع گونه‌های گیاهی همه قاره اروپا است؛ نزدیک به ۸ هزار گونه یا واحد تحت ‌گونه‌ای گیاهی در ایران وجود دارد که از این تعداد حدود ۱۸۰۰ واحد انحصاری (بومی) هستند، این مجموعه متعلق به حدود ۱۲۰۰ سرده بوده و ۱۶۷ تیره را شامل می‌شود.

گونه‌های بومی‌ ایران گونه‌هایی هستند که در هیچ‌جای دیگر دنیا به جز این کشور یافت نمی‌شوند، دلا‌یل عدیده‌ای برای وجود گونه‌های بومی ‌در هر منطقه وجود دارد، برای مثال می‌توان گفت به دلیل شرایط خاص محیط زیستی و اقلیمی ‌یک منطقه مثل وجود بوم‌سازگان‌های منحصر به‌فرد، وجود موانع طبیعی در برابر گسترش پراکنش گیاهان و...، بسیاری از گونه‌هایی که در کشور به‌وجود آمده‌اند نتوانسته‌اند از سرزمین مادری و موطن اصلی خود فاصله گرفته و در نقاط دور‌دست یا حتی کشورهای همجوار استقرار یابند و یا برعکس شاید به دلیل تغییر شرایط اقلیمی ‌و یا دست‌کاری‌های انسان آنقدر شرایط برای زیست برخی از گونه‌ها (که موطن آنها سایر نقاط جهان بوده است) نامساعد شده که امروزه حضور آنها تنها منحصر به مناطقی مشخص و عرصه‌هایی محدود در کشور ما شده است. ‌

شایان توجه آنکه دو مقوله بسیار مهم و تا حدودی چالش‌برانگیز دیگر نیز در مورد گیاهان ایران وجود دارد و لا‌زم است در اینجا مختصری نیز به آنها اشاره شود، این دو موضوع عبارتند از <گیاهان نادر> و <گیاهان در معرض خطر> یا <در حال انقراض.> گیاهان نادر کشور همان‌طور که از اسم‌شان برمی‌آید بسیار کمیاب بوده و تنها معدودی از آنها در منطقه یا مناطقی محدود و آن هم فقط در فصول و زمان‌های مشخص یافت می‌شوند. دلیل معدود بودن پایه‌ها و محدود بودن عرصه زیست این گیاهان، جدید بودن و نوپدید بودن آنها است، به این معنی که اینها در شمار گونه‌ها یا واحد‌های تحت‌ گونه‌ای جدید قرار می‌گیرند که تازه ظهور کرده و هنوز امکان پراکنش به نقاط دیگر دنیا را نیافته‌اند، پس نه‌تنها در ایران بلکه در جهان نادرند مثل گیاه <‌ Scorzonera Joharchii Safavi >که تنها چند پایه از آن در شرق بیرجند بین طبس مسینا و گزیک مشاهده شده است و در هیچ‌ جای دیگر جهان وجود ندارد. ‌

گروه دیگری از گیاهان وجود دارند که خاستگاه اصلی آنها سرزمین‌های دیگری بوده و شاید در سایر مناطق دنیا پراکنش وسیعی هم داشته باشند ولی در حال حاضر در سرزمین ما به دلا‌یل عدیده از جمله شرایط اقلیمی‌ و یا دست‌درازی‌های انسان به طبیعت کمیاب شده‌اند که برخی از گیاه‌شناسان کشور این گیاهان را نیز در زمره گیاهان نادر قرار می‌دهند. به هر حال حفاظت از همه گونه‌های گیاهی کمیاب و نادر کشور - چه شامل تعریف اول باشند یا دوم - به‌منظور حفظ تنوع زیستی و ذخیره‌ژنتیکی گیاهان کشور بسیار حائز اهمیت است. ‌

امّا گیاهان <در معرض خطر> یا <در حال انقراض> بخشی از گونه‌های بومی ‌و نادر کشور هستند که به مرور زمان از تعداد پایه‌های آنها کاسته شده و وسعت عرصه زیست‌شان رو به نقصان نهاده است، عوامل مختلفی برای این رخداد مترتب است که از آن جمله تغییر شرایط اقلیمی، وقوع رخداد‌های طبیعی و فعالیت‌های انسانی به‌منظور استفاده بیشتر از طبیعت در جهت دستیابی به رفاه فزون‌تر را می‌توان نام برد؛ البته بررسی تاریخچه طبیعی زمین نشان می‌دهد که انقراض گونه‌های گیاهی یک پدیده طبیعی بوده و همواره رخ داده است ولی امروزه به دلیل دست‌کاری‌های نابخردانه <انسان بخرد> در طبیعت روند آن آنچنان شتاب گرفته و غیرعادی شده که به کابوسی هولناک برای طبیعت مبدل شده است. مجموعه رویش‌های گیاهی کم‌نظیر کشور یک میراث طبیعی و با ارزش ملی است و نباید فراموش کرد <که حیات ما در گرو حیات گیاهان و طبیعت است.> ‌

سیدرضا صفوی

گیاه‌شناس و عضو هیات علمی‌ موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور