خط ثلث و نسخ

در صبح الأعشی آمده است قلم ثلث ، یا ثلث ( بحذف مضاف ) آن است : كه به آن در ورقی در قطع ثلثین نویسنده ، و كتاب در نسبت ثلث اختلاف كرده اند كه آیا به اعتبار تقویر و بسط ( سطح و دور ) است ، یا …

در صبح الأعشی آمده است قلم ثلث ، یا ثلث ( بحذف مضاف ) آن است : كه به آن در ورقی در قطع ثلثین نویسنده ، و كتاب در نسبت ثلث اختلاف كرده اند كه آیا به اعتبار تقویر و بسط ( سطح و دور ) است ، یا به اعتبار ۳/۱ مساحت قلم طومار و قسط این قلم محرف است ، زیرا كه در نوشتن آن احتیاج به تشعیر ( دنباله های تیز و موئین ) است كه جز با نیش قلم حاصل نشود و این خط به خلاف محقق ، بیشتر مایل به دور اسـت و ترویـس در آن لازم است .

در حروف الف مفرد و جیم و طا و كاف و لام مفرد و اول و دندانه های بلندی كه در ابتدای حروف قرار گیرد ، چون (( بسـ ـ بصـ ـ بط ـ مِعـ ـ نمـ ـ بو … )) و گره های صاد و طاء و غین و فا و قاف و میم و ها و واو و لام و الف محققه ، باز است و در آن گرفتگی به هیچ وجه جایز نیست .

ثلث بر دو نوع است :

ثقیل و خفیف

بعد از رواج خط محقق و ریحان بین مردم ، خط ثلث ریحانی از خط ریحان استخراج شد و برای آن نیز قواعدی قرار داده شد . ( محققان واضع این اصول را ابن مقله دانسته اند ) در كتاب تاریخ مختصر خط ، از بیان ابن مقله در مورد اصول اقلام سته ( محقق ـ ریحان ـ ثلث ـ نسخ ـ توقیع ـ رقاع ) استفاده كرده ، چنین آورده است :

ـ محقق :

۱ دانگ و نیم دور چهار دانگ و نیم سطح

ـ ثلث :

دو دانگ دور ، چهار دانگ سطح

ـ نسخ :

تابع ثلث است

ـ توقیع : ۳ دانگ دور ، ۳ دانگ سطح

ـ رقاع :

تابع توقیع است

شیوه های ثلث و نسخ و ریحان و سایر خطوط در ایران ، به شیوهٔ یاقوت مستعصمی تا آغاز قرن دوازدهم در كمال رواج و رونق بود ، و از آن پس بر اثر حوادث رو به انحطاط گذاشت .

ولی پس از مدتی كوتاه رو به جنبش و حیات تازه گذاشته و خط حروفچینی این زمان از روزنامه و كتب و نشریات ، برگرفته از خط نسخ می باشد .