عفو و بزرگواری در سیره پیشوایان

عفو یعنی اغماض و گذشت از آسیب رسانی طرف مقابل, و برخورد بزرگوارانه با او, و نادیده گرفتن خطای او, كه ضد آن كینه توزی و به دنبال آن انتقام جویی است كه موجب قتل ها, غارت ها, فتنه ها و فسادهای بسیار, و گاهی جهان گیر می گردد

یكی از صفات ارزشی بسیار مهم كه در رأس ارزش‏ها قرار دارد صفت عفو و گذشت و بزرگواری در برخوردها است تا آنجا كه امیرمؤمنان علی(ع) آن را تاج ارزش‏ها خواند و فرمود: «العفو تاج المكارم؛(۱) عفو و گذشت تاج و زینت فضایل اخلاقی است.» این تعبیر نشانگر آن است كه همان گونه كه تاج علامت قدرت و عظمت و زینت است و جایگاه آن بر بالاترین عضو بدن می‏باشد، عفو و گذشت نیز در میان مردم از جایگاه بالنده و فرازمندی قرار دارد، و مایه زینت و زیبایی انسان می‏باشد. بر همین اساس شایسته است در این راستا بیشتر بیندیشیم، و با توضیح و كالبد شكافی و آسیب‏شناسی این خصلت زیبا و سازنده، روح و روان خود را با آن بیاراییم.

● معنی عفو

عفو یعنی اغماض و گذشت از آسیب رسانی طرف مقابل، و برخورد بزرگوارانه با او، و نادیده گرفتن خطای او، كه ضد آن كینه توزی و به دنبال آن انتقام جویی است كه موجب قتل‏ها، غارت‏ها، فتنه‏ها و فسادهای بسیار، و گاهی جهان گیر می‏گردد.

عفو یك نوع نرمش قهرمانانه، و منش بزرگوارانه، و برخورد مهرانگیز است كه از سعه صدر و حلم و متانت اخلاقی سرچشمه گرفته و موجب از بین رفتن روح انتقام جویی و كینه ورزی، و به دنبال آن یك جهان صفا و صمیمیّت خواهد شد، و از این جهت می‏توان آن را از صفات كلیدی برای خلق صفات برجسته دیگر دانست، و گنجینه كاربردی و سازنده برای تثبیت ارزش‏های دیگر خواند.

البته باید توجه داشت هر چیزی دارای استثناء و تبصره است، و این صفت نیز در بعضی از موارد ناپسند است، چرا كه موجب غرور عفو شونده، و تجاوز بیشتر او خواهد شد، و تداعی كننده آن شعر معروف است كه:

ترحّم بر پلنگ تیز دندان ستم كاری بود بر گوسفندان

بنابراین در آنجا كه عفو و گذشت موجب جرأت جانیان و جسارت منحرفان شود، در آن‏جا باید از عفو صرف نظر كرد، و مجازات عادلانه را جایگزین آن نمود، كه از آن در قرآن با عنوان مقابله به مثل یاد می‏شود.(۲)

بر همین اساس امیرمؤمنان علی(ع) فرمود: «جاز بالحسنهٔ و تجاوز عن السیّئهٔ مالم یكن ثلماً فی الدّین او وهناً فی سلطان الاسلام؛(۳) نیكی‏ها را به نیكی پاداش بده، و از بدی‏ها صرف نظر كن تا آن هنگام كه آسیبی بر دین یا سستی بر حكومت اسلامی وارد نمی‏كند.»

و امام سجاد (ع) فرمود: «حق كسی كه به تو بدی كرده این است كه او را عفو كنی، ولی اگر می‏دانی كه عفو سبب زیان می‏شود، می‏توانی عفو نكنی بلكه از او انتقام بگیری.»(۴) بنابراین عفو دارای اقسامی خواهد بود.

● عفو از نظر قرآن و احادیث

در قرآن در آیات متعددی سخن از عفو و گذشت به میان آمده، و این آیات نشان دهنده آن است كه این خصلت از خصال بسیار مهم و بالنده و درخشان در زندگی انسان‏ها است، و دارای انگیزه‏ها و آثار جالب و شگفت انگیزی است، و یك نوع خوبی ویژه در مقابل بدی است و گاه دشمنان سرسخت را به دوستان صمیمی تبدیل می‏سازد، به عنوان نمونه می‏فرماید:

«و لا تستوی الحسنهٔ و لاالسّیّئهٔ ادفع بالّتی هی احسن فاذاً الّذی بینك و بینه عداوهٌٔ كانّه ولیٌّ حمیم؛(۵) هرگز نیكی و بدی یكسان نیست، بدی را با نیكی دفع كن ناگاه (خواهی دید) همانكسی كه میان تو و او دشمنی است گویی دوستی گرم و صمیمی است.»

نیز می‏فرماید: «ان تبدوا خیراً او تخفوهُ او تعفوا عن سوءٍ فانّ اللّه كان عفواً قدیراً؛(۶) اگر نیكی‏ها را آشكار یا مخفی كنید، و از بدی عفو و گذشت نمایید، خداوند بخشنده و توانا است. (و با این كه بر انتقام قادر است، عفو و گذشت می‏كند، شما نیز این صفت را از خدا كسب كنید) و آیات دیگر.(۷)

قرآن با این تعبیرات به روشنی ما را به عفو و گذشت دعوت می‏كند، و با بیان آثار درخشان دنیوی و پاداش عظیم اخروی (فمن عفی و اصلح فاجره علی اللّه)(۸) ما را تشویق می‏نماید، تا با عفو و گذشت، خود را به عالی‏ترین صفات اخلاقی بیاراییم، و به نتایج سودمند و ارزشمند آن نایل گردیم.

و در بعضی از تعبیرات قرآنی آمده است: «و ان تعفوا و تصفحوا و تغفروا فانّ اللّه غفورٌ رحیمٌ؛(۹) و اگر عفو كنید و چشم بپوشید و ببخشید (خدا شما را می‏بخشد) چرا كه خداوند بخشنده و مهربان است.» این سه تعبیر عفو و صفح و غفران، حاكی است كه علاوه بر عفو و گذشت، طرف مقابل را ملامت نكنید و از او روی برمگردانید كه معنی صفح است، و نیز آثار خطای او را بپوشانید كه معنی غفران است، بنابراین در مرحله نخست او را عفو كنید و از او بگذرید و هرگز قصد انتقام جویی نداشته باشید، و در مرحله دوم، از سرزنش او پرهیز نموده و با روی ناخوش از او فاصله نگیرید و در مرحله سوم آن چنان خطاهای او را نادیده بگیرید به گونه‏ای كه آنها را زیر پوشش مهرانگیز خود، محو و نابود سازید، آری اینك كه عفو می‏كنید، عالی‏ترین درجه عفو را با توجه به جوانب آن رعایت كنید، كه این است برترین مقامات انسان‏های با ایمان و سرافراز در برابر خطاهای دیگران كه موجب پیدایش مدینه فاضله اخلاق شده و باعث صفا و نورانیت و برادری عمیق و گسترده خواهد شد.

در احادیث اسلامی نیز همین معنی با تعبیرات مختلف آمده: از جمله پیامبر(ص) فرمود: «عفو و گذشت از كسی كه به شما آسیب رسانده، بهترین اخلاق دنیا و آخرت است.»(۱۰) نیز فرمود: «هنگام بر پا شدن قیامت، ندا دهنده‏ای فریاد می‏زند: «هر كس اجر او بر خدا است وارد بهشت شود.» سؤال می‏شود اجر چه كسی بر خدا است؟ پاسخ داده می‏شود: «العافون عن النّاس فیدخلون الجنّهٔ بغیر حسابٍ؛ كسانی كه مردم را عفو كردند، آنان بدون حساب وارد بهشت می‏شوند.»(۱۱)

امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «شیئان لایوزن ثوابهما، العفو و العدل؛پاداش دو چیز به قدری افزون است كه قابل وزن و سنجش نیست، و آن دو عبارتند از عفو و عدالت.»(۱۲)

عفو و بخشش در گفتار پیشوایان به قدری تأكید شده كه امام علی(ع) فرمود: «شرّ النّاس من لایعف؛ بدترین انسان‏ها كسی است كه از لغزش‏ها نمی‏گذرد.»(۱۳)

نیز فرمود: «قلّهٔ العفو اقبح العیوب، و التّسرع الی الانتقام اعظم الذّنوب؛ كمی عفو و گذشت، زشت‏ترین عیب‏ها است و شتاب نمودن برای انتقام بزرگ‏ترین گناه است.»(۱۴)

● چند نمونه از عفو پیشوایان

برای اطلاع از عفو و بخشش وسیع پیامبران و امامان (ع) كافی است كه نظر شما را به ذكر چند نمونه از سیره درخشان آن‏ها در این راستا جلب كنیم:

۱) در ماجرای حضرت یعقوب(ع) و فرزندش حضرت یوسف(ع) كه در قرآن آمده، فرزندان یعقوب، برادران یوسف(ع)، بی رحمانه‏ترین جفاها را نسبت به یعقوب و یوسف(ع) نمودند، تا آن‏جا كه یوسف نوجوان را با ترفند و حیله از پدر جدا نموده و با بدترین شكنجه‏های جسمی و روحی او را در چاه انداختند، و چهل سال او را از پدرش یعقوب(ع) جدا نمودند، و چشم‏های یعقوب بر اثر حزن و اندوه و گریه از فراق یوسف(ع)

سفید شد(۱۵) ولی همین برادران مجرم و گنهكار، سرانجام وقتی كه یوسف(ع) را بر مسند رهبری مصر دیدند و عذرخواهی كردند، یوسف(ع) بی درنگ آنها را بخشید و به آنها فرمود: «لا تثریب علیكم الیوم یغفر اللّه لكم و هو ارحم الرّاحمین؛ امروز ملامت و توبیخی بر شما نیست، خداوند شما را می‏بخشد و مهربان‏ترین مهربانان است.»(۱۶)

این برخورد بزرگوارانه یوسف(ع) دلیل نهایت بزرگواری و عظمت روح او است، كه نه تنها از حق خود گذشت بلكه حاضر نشد با كمترین توبیخی با آنها برخورد نماید، و این همان صفح و مرحله عالی عفو است كه یوسف انجام داد، آنگاه طبق فرموده قرآن پیراهن خود را به آن‏ها داد و فرمود: این پیراهن را نزد پدرم یعقوب ببرید، و آن را بر صورت او بیفكنید، او بینا می‏شود و سپس همه نزدیكان خود را نزد من بیاورید.(۱۷) آنها به دستور یوسف(ع) عمل كردند، یعقوب(ع) بینا شد و همراه فرزندان و بستگان، از فلسطین به مصر به نزد یوسف (ع) آمد، یوسف(ع) به همه احترام شایان كرد و علاوه بر عفو برادران، انعام فراوانی به آن‏ها بخشید.

حجهٔ‏الاسلام و المسلمین محمد محمّدی اشتهاردی

پی‏نوشت‏ها:

۱. شرح غررالحكم، ج ۱، ص ۱۴۰، حدیث ۵۲۰.

۲. فمن اعتدی علیكم فاعتدوا علیه بمثل ما اعتدی علیكم (سوره بقره، ۱۹۴).

۳. غررالحكم، حدیث ۴۷۸۸.

۴. تحف العقول، ترجمه احمد جنتی، ص ۳۰۷.

۵. سوره فصلت، آیه ۳۴.

۶. سوره نساء، آیه ۱۴۹.

۷. و آیات دیگری مانند: شوری ـ ۴۰ ؛ نور ـ ۲۲ ؛ اعراف ـ ۱۹۹ ؛ نحل‏ـ ۱۲۶ ؛ مؤمنون ـ ۹۶ ؛ بقره ـ ۱۷۸ ؛ تغابن ـ ۱۴ ؛ مزمّل ـ ۱۰.

۸. سوره شوری، آیه ۴۰.

۹. سوره تغابن، آیه ۱۴.

۱۰. شرح غررالحكم، ج ۱، ص ۱۴۰.

۱۱. تفسیر مجمع البیان، ج ۹، ص ۳۴.

۱۲. شرح غررالحكم، ج ۴، ص ۱۸۴.

۱۳. همان، ص ۱۷۵.

۱۴. همان، ص ۵۰۵ ؛ پیام قرآن، اخلاق در قرآن، ج ۳، ص ۴۲۳ و۴۲۴.

۱۵. سوره یوسف، آیه ۸۴.

۱۶. همان، ۹۳.

۱۷. همان، ۹۲.

۱۸. تفسیر مجمع البیان، ج ۵، ص ۲۶۲.

۱۹. سوره یوسف، آیه ۹۸.

۲۰. تفسیر نورالثقلین، ج ۲، ص ۴۶۶، ح ۱۹۸.

۲۱. سیره ابن هشام، ج ۴، ص ۴۹.

۲۲. تفسیر قرطبی، ج ۵، ص ۳۴۸۷.

۲۳. بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۳۴۴ ؛ كشف الغمهٔ، ج ۳، ص ۱۳۵.

۲۴. شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۸ ، ص ۱۰۱ و ۱۰۲.

۲۵. بحارالانوار، ج ۴۲، ص ۱۵۷.

۲۶. اعلام الوری، ص ۲۹۶.

---