غذاهای چرب و شیرین فریب تان ندهد

نگاهی به ویژگی های یک رژیم غذایی سالم برای کودکان

چاقی کودکان در سراسر جهان به سرعت در حال افزایش است. همه گیری چاقی، به ویژه در کشورهای صنعتی که تحرک در زندگی روزمره بسیاری از مردم کمتر نقشی دارد و مردم به غذاهای راحت و بی دردسر (که طبعاً از کالری بالا و ارزش غذایی ناچیزی برخوردارند) روی آورده اند، چشمگیر است. ظرف تنها دو دهه، شیوع چاقی در کودکان ۶ تا ۱۱ سال در ایالات متحده دو برابر و در نوجوانان تا ۲۰ سال تا سه برابر افزایش یافته است. در پژوهشی که در مراکز پیشگیری و کنترل بیماری ها صورت گرفت، معلوم شد حدود یک سوم کودکان امریکایی وزنی بیشتر از طبیعی دارند یا خطر تهدیدشان می کند.

در مجموع حدود ۲۵ میلیون کودک و نوجوان امریکایی وزن شان بالا یا نزدیک به بالا است. از کجا بدانیم که اضافه شدن وزن کودک، طبیعی یا نگران کننده است؟ کودکان (برخلاف بزرگسالان) برای رشد نیاز به مواد غذایی و انرژی بیشتر دارند لذا اگر در حدود نیاز خویش برای فعالیت های روزمره، رشد و سوخت وساز پایه کالری دریافت کنند، وزن شان در حدود طبیعی افزایش خواهد یافت. ولی کودکانی که بیشتر از حد نیاز غذاهای پرانرژی مصرف می کنند، اضافه وزن غیرطبیعی پیدا می کنند که طبیعی است و خطر چاقی و بروز مشکلاتی در سلامتی کودک را به دنبال خواهد داشت. چاقی به ویژه در کودکان، مشکل زا است، چرا که این وزن اضافی در بزرگسالی و پس از خاتمه یافتن رشد طبیعی بدن، منشاء بروز مشکلاتی چون بیماری قند، فشارخون و کلسترول بالا خواهد بود. یکی از بهترین و موثرترین راه های مبارزه با چاقی در کودکان بهبود کیفیت و مقدار رژیم غذایی و فعالیت های ورزشی همه اعضای خانواده است. به این ترتیب، کمکی نیز به بهبود سلامتی کودکان در حال و آینده خواهد شد.

● علل

اگرچه چاقی دوران کودکی چندین علت ژنتیک یا هورمونی دارد، ولی بیشتر موارد وزن زیاد مربوط می شود به صرف غذای بسیار و فعالیت جسمی ناچیز. اگر قرار باشد کودکان بیشتر از آنچه از راه فعالیت های ورزشی و محیط فیزیکی طبیعی کالری از دست می دهند، مصرف کنند، بر وزن شان افزوده خواهد شد. نقش بیماری های ژنتیکی که می توانند کودک را در معرض خطر چاقی قرار دهند، بسیار کمتر است. این بیماری ها مانند سندرم های پرادر-ویلی و باردت- بیدل به ندرت دیده می شوند. در کل، نقش ورزش و عادات غذایی بسیار بیشتر است.

● عوامل خطر

عوامل بسیاری (معمولاً در همکاری با یکدیگر) خطر چاقی را در کودکان افزایش می دهند.

۱) رژیم غذایی؛ مصرف روزمره مواد غذایی پرکالری مانند غذاهای آماده و انواع سرخ کردنی های آماده که تنها با انداختن چند سنت پول خرد در دستگاه هایی که حالا دیگر همه جا دیده می شوند، می توانیم آنها را تهیه کنیم، نقش زیادی در افزایش وزن دارند. غذاهای پرچرب، کالری فراوان دارند. مصرف بیش از اندازه نوشابه های غیرالکلی و انواع شکلات و دسرها در چاقی نقش دارند. این گونه خوراکی ها و نوشابه ها سرشار از قند و کالری اند.

۲) کم تحرکی؛ کودکانی که فعالیت ندارند، احتمالاً بیشتر وزن اضافه می کنند زیرا راهی برای سوختن کالری های اضافی ندارند. بی حرکتی در خارج از مدرسه مانند صرف ساعت ها زمان در پای تلویزیون و انجام بازی های ویدئویی نیز بر مشکل می افزاید.

۳) ژنتیک؛ اگر کودک عضو خانواده یی است که کسان دیگری نیز در میان آنها دچار چاقی هستند، بد نیست به ژن ها (که احتمالاً فرد را در محیطی که خوراکی ها فراوان اند و انجام فعالیت های بدنی تشویق نمی شود، مستعد اضافه شدن وزن می سازند) نیز فکر کنیم.

۴) عوامل روانی؛ برخی از کودکان در تلاش برای حل مسائل و مشکلات عاطفی خویش مانند استرس یا کسالت های روحی به پرخوری روی می آورند. ممکن است در والدین این گروه از کودکان نیز شاهد تمایلات مشابهی باشیم.

۵) عوامل خانوادگی/ اجتماعی؛ بیشتر کودکان در خرید مایحتاج منزل دخالتی ندارند. در واقع، این والدین هستند که مسوولیت تهیه مواد غذایی سالم و قرار دادن آنها در دسترس کودکان را برعهده دارند. کودکان گناهی ندارند که به طرف مواد شیرین، شور و چرب جذب می شوند. هرچه باشد، طعم و مزه خوبی دارند ولی ما به عنوان والدین، می توانیم بر دسترسی آنها به این گونه مواد خوراکی، به ویژه در منزل، کنترل داشته باشیم. برخی عوامل تقریباً بیرون از حیطه کنترل ما نیز می توانند در چاق شدن فرزندان مان نقش ایفا کنند. برای مثال کودکانی که از گروه های اقلیت نژادی یا خانواده های کم درآمد هستند، بیشتر از دیگران در معرض خطرند. فقر و چاقی اغلب دست در دست یکدیگر دارند، چرا که پدر و مادرهای کم درآمد ممکن است زمان و منابع کافی برای در اولویت قرار دادن خورد و خوراک و فعالیت های ورزشی سالم برای اعضای خانواده را در اختیار نداشته باشند.

● چه وقت لازم است به پزشک مراجعه کنیم

تمام کودکانی که وزن بالا دارند، چاق یا دچار اضافه وزن به حساب نمی آیند. چارچوب جسمی برخی از کودکان، درشت تر از حد متوسط است و چربی بدن کودکان در مراحل مختلف رشد و تکامل طبیعی آنها متفاوت است. از این رو صرفاً با مشاهده کودک با قطعیت نمی توان درباره وزن وی اظهارنظر کرد. اگر از وزن زیاد کودک تان نگرانید، با پزشک صحبت کنید و از وی نظر بخواهید. پزشک می تواند با در نظر گرفتن وضعیت رشد و تکامل کودک در گذشته و حال، وضعیت وزن و قد سایر اعضای خانواده و اینکه وزن کودک در کجای منحنی رشد قرار دارد، بررسی کاملی از وی به عمل آورد. چنین ارزیابی هایی کمک خواهند کرد تا دریابیم وزن کودک در محدوده سلامتی است یا خیر.

● بررسی و تشخیص

معمولاً پزشک نمایه توده بدنی (نسبت وزن بدن به کیلوگرم به مربع قد به متر) را در مراقبت منظم از کودکان سالم، محاسبه و جای آن را در منحنی رشد نمایه توده بدنی به نسبت سن مشخص می کند. نمایه توده بدنی نشان می دهد کودکی با سن و قد معین اضافه وزن دارد یا خیر. به این معنا که وی را با کودکان هم جنس و هم سن اش مقایسه می کند. مثلاً ممکن است به شما بگوید ۸۰ درصد کودکان هم جنس و هم سن وی دارای نمایه توده بدنی کمتری از فرزندتان هستند (اصطلاحاً فرزند شما در صدک ۸۰ قرار دارد). مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری ها، نقاطی از این منحنی را مشخص کرده اند که به تشخیص اضافه وزن کمک می کنند؛

- نمایه توده بدنی بین صدک های ۸۵ و ۹۵ در خطر چاقی

- نمایه توده بدنی بیشتر از صدک ۹۵، چاق.

از آنجا که نمایه توده بدنی، مواردی چون عضلانی بودن یا چارچوب جسمی درشت تر از متوسط را در نظر نمی گیرد و از سوی دیگر الگوهای رشد در کودکان بسیار متفاوتند، پزشک به عواملی چون سرعت رشد و تکامل کودک نیز توجه می کند. به این ترتیب، مشخص می شود که وزن کودک را باید مایه نگرانی تلقی کرد یا خیر.

علاوه بر محاسبه نمایه توده بدنی کودک و مشخص کردن جای آن روی منحنی رشد، موارد زیر نیز ارزیابی می شوند؛

- سابقه چاقی در خانواده و مسائل و مشکلات مربوط به آن، مانند بیماری قند

- عادات غذایی کودک و مقدار کالری که در طول روز دریافت می کند.

- میزان فعالیت کودک

- بیماری های احتمالی دیگر.

● عوارض

کودکان چاق می توانند دچار بیماری های مهمی چون دیابت و بیماری های قلبی شوند. این بیماری ها در بزرگسالی نیز چاقی را همراهی می کنند. کودکان با وزن بالا، بیشتر از دیگران در معرض خطر ابتلا به بیماری هایی چون دیابت نوع ۲، سندرم متابولیک، فشارخون بالا، آسم و دیگر مشکلات تنفسی، اختلالات خواب، بیماری کبد، بلوغ زودرس در دختران و پسران، اختلالات غذا خوردن و عفونت های پوستی قرار دارند. پیامدهای اجتماعی و عاطفی چاقی نیز می توانند به کودک آسیب وارد سازند. چاقی می تواند موجب مسائل و مشکلات زیر شود.

- اعتماد به نفس پایین و آزار دیدن از کودکان دیگر؛ کودکان اغلب همسالان چاق خود را مورد آزار و اذیت قرار می دهند. نتیجه آنکه این گروه از کودکان از عدم اعتماد به نفس رنج می برند و بیشتر دچار افسردگی خواهند شد.

- مشکلات رفتاری و یادگیری؛ کودکان چاق بیشتر از همسالان طبیعی خویش دچار اضطراب می شوند و از مهارت های اجتماعی کمتری برخوردارند. این مسائل و مشکلات، از یک سو می توانند موجب بروز رفتارهای جبرانی و بر هم زدن کلاس درس شوند و از سوی دیگر، ممکن است کودک را از اجتماع و محیط های جمعی دور کنند. استرس و اضطراب مانع یادگیری نیز می شود. اضطراب مدرسه می تواند حلقه معیوبی را موجب شود که هر مورد نگرانی از افت تحصیلی، افت بیشتری را در پی داشته باشد.

- افسردگی؛ انزوای اجتماعی و اعتماد به نفس پایین، احساس تنهایی را نزد برخی از کودکان مبتلا به چاقی به دنبال دارد. زمانی که کودکان مذکور امید به بهبود اوضاع را از دست دهند، راه به سوی افسردگی پیدا می کنند. کودک افسرده میل و علاقه یی به فعالیت های عادی روزمره ندارد، بیشتر از معمول می خوابد یا بسیار می گرید. برخی از کودکان دچار افسردگی، اندوه و ناراحتی خویش را پنهان کرده و ظاهراً بی تفاوت به نظر می رسند. در هر دو صورت، افسردگی در کودکان، همچون بزرگسالان، معضلی جدی است. اگر فکر می کنید کودک تان افسرده است، با او صحبت کنید و نگرانی هایتان را با پزشک و معلمش در میان گذارید.

● درمان

کودکان برای رشد و تکامل، نیاز به غذا و انرژی بیشتری نسبت به بزرگسالان دارند، ولی حتی در این صورت نیز وزن همان تعادل بین کالری های مصرفی و کالری های سوخته شده است. کودکانی که به اندازه نیازهای روزانه خود کالری دریافت می کنند، از تناسب اندام و وزنی طبیعی برخوردارند و متناسب با قد بر وزن شان افزوده می شود. ولی کودکانی که بیش از نیاز از غذاهای پرکالری استفاده می کنند، وزن شان از مقدار مناسب سن و سال آنها فراتر می رود.

در این موارد، نمایه توده بدنی کودک متناسب با سن وی نبوده، خطر چاقی و بروز مشکلات و بیماری های مرتبط با وزن افزایش می یابد. در مورد کودکان کمتر از هفت سال که مشکلی از نظر بهداشت و سلامتی ندارند، هدف از درمان احتمالاً بیشتر حفظ وزن کنونی است تا کاهش وزن. به این ترتیب، بر قد کودک اضافه می شود، ولی وزنی اضافه نمی کند تا زمانی که نمایه مذکور به حدود مناسب تری تنزل پیدا کند. لیکن در مورد کودکان، حفظ وزن موجود و انتظار قد کشیدن را داشتن، ممکن است به همان اندازه کاهش وزن در بزرگسالان دشوار باشد. به طور معمول، در کودکان بزرگ تر از هفت سال یا کودکان کوچک تری که دچار مشکلاتی در رابطه با چاقی هستند، کاهش وزن توصیه می شود. لیکن باید سرعت این کاهش وزن بسیار آهسته و در عین حال ثابت باشد مثلاً چیزی بین حدود نیم کیلوگرم در یک هفته تا نیم کیلوگرم در یک ماه، بسته به وضعیت کودک.

دکتر عبدالوهاب فخریاسری