اعتکاف پرواز تا اوج بندگی

در بیان آثار تربیتی اعتکاف

اعتکاف در لغت، اقبال و روی آوردن به چیزی همراه با تعظیم و بزرگداشت آن، است(۱) و در اصطلاح عبارت است از اقامت سه روز یا بیشتر در مسجد به قصد عبادت یا قربت با شرایط مخصوص (۲). اعتکاف از برجسته ترین مقام بندگی در پیشگاه الهی است. در فضیلت اعتکاف همین بس که معادل طواف خانه خدا قرار گرفته و عدل و قسیم و همردیف رکوع و سجود به شمار آمده است. دو تن از پیامبران بزرگ الهی مامور شدند تا کعبه و حریم آن را از لوث وجود "وثنیت" و "ثنویت" تطهیر کنند تا عبادت کنندگان در مطاف و در کنار قبله و حرم ذات اقدس اله به طواف و اعتکاف و رکوع و سجود بپردازند. قرآن در این زمینه می‌فرماید: "و اذ جعلنا البیت مثابه للناس و امنا و اتخذوا من مقام ابراهیم مصلی و عهدنا الی ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بیتی للطائفین و العاکفین و الرکع السجود؛ و به یاد آورید زمانی که خانه کعبه را محل بازگشت و جایگاه امنیت مردم قرار دادیم و از مقام ابراهیم، عبادتگاهی برای خود برگزینید. و ما به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان، از هر گونه آلودگی تطهیر کنید" (بقره:۱۲۵). از اینکه اعتکاف در کنار طواف و همتای رکوع و سجود قرار گرفته، معلوم می شود که از بارزترین مصادیق بندگی در پیشگاه خداوند است.

ارزش و اهمیت اعتکاف به حدی است که یکی از برجسته ترین ارکان دین، یعنی روزه، شرط آن قرار می‌گیرد و همان‌گونه که نماز بدون طهارت تحقق نمی یابد، اعتکاف هم بدون روزه صحیح نیست. آنچه بر اهمیت و فضیلت اعتکاف می افزاید آن است که اعتکاف همچون نماز نیست تا بتوان آن را در هر مکانی بجا آورد. اعتکاف باید در مسجد و خانه خدا باشد، آن هم نه هر مسجدی بلکه مسجد اعظم یا به تعبیر دیگر مسجد جامع. همچنین در برخی روایات، ملاک سنجش و ارزش گذاری اعمال را، گاهی جهاد، حج، عمره و گاهی هم اعتکاف قرار داده‌اند که این نیز بیانگر اهمیت و جایگاه والای اعتکاف است. از رسول خدا(ص) روایت شده است: "هر کس یک روز را به منظور کسب عنایت الهی و به نیت قرب خدا اعتکاف کند، خداوند بین او و آتش سه خندق ایجاد می کند که فاصله هر یک تا دیگری بیش از مسافت بین زمین و آسمان اسنت"(۳).

اهتمام ویژه پیامبر خدا (ص) و ائمه معصومین (ع) به اعتکاف و روایات زیادی که در این باره در متون شیعه و اهل سنت وجود دارد به دلیل وجود آثار تربیتی خاصی است که اعتکاف به عنوان یکی از امور عبادی انسان ساز به همراه دارد. عمل نمودن به وظایف و فعالیت‌های اجتماعی بدون پشتوانه معنوی، سبب سقوط انسان از جایگاه حقیقی خود گشته و مانع از رسیدن انسان به کمال مطلوب می‌گردد. این مسئله از دیدگاه خاص اسلام نسبت به انسان کامل سرچشمه می‌گیرد. از این رو ادیان آسمانی و بخصوص اسلام با همه دستوراتی که درباره اجتماع دارند، هیچ گاه از تقویت پشتوانه معنوی انسان کوتاهی ننموده‌اند.کار بدون پشتوانه معنوی در عرصه اجتماعی علاوه بر اینکه عملگرایی را در انسان تقویت می‌کند، ممکن است انسان را از درون تهی کند. اعتکاف، که نوعی درونگرایی است، انسان را از آفت خدا فراموشی و خود فراموشی نجات می‌دهد و بر طرف کننده این نیاز انسان است و فرصتی به انسان می‌دهد تا به اعمال خود بیندیشد و آن را ارزیابی کند.

برای همین اعتکاف با توجه به آثار آن، مقدمه‌ای برای خودسازی است. برخی از آثار تربیتی اعتکاف عبارتند از: "تقویت روحیه بندگی فرد"؛ "دوری از گناهان"؛ "تواضع و فروتنی" و ... از آنجا که معتکف در مدت اعتکاف از بسیاری امور حلال نیز چشم پوشی می‌کند، اعتکاف تمرینی برای "تقویت اراده" نیز محسوب می‌شود. اما آ‌نچه بیش از سایر موارد قابل توجه است، اخلاص در عبادت و دوری از ریا در این عمل عبادی است. محیط خلوت و به دور از تعلقات دنیوی که در آن چند روز برای عبادت و پرستش به‌دست می‌آید مخصوصا اینکه این توفیق در خانه خدا و مسجد جامع شهر حاصل می‌شود و فرصت مناسبی که برای تفکر و اندیشه در عمر گذشته انسان حاصل می‌گردد تا در سایه تفکر از تکرار اشتباهات جلوگیری کند و عوامل موفقیتها را تقویت نماید و نشستن پای درد دل دیگر مؤمنین و فکری برای حل مشکلات‌و معضلات آنان و به تبع آن توجه به نعمتهای فراوانی که خداوند به وی ارزانی داشته و تمرین مبارزه با نفس از دیگر ثمرات اعتکاف است. ‏

ممکن است کسی به علل گوناگون، توفیق درک ضیافت الهی اعتکاف را پیدا نکند. در تعالیم دینی و روایات معصومین(ع) عبادات دیگری وجود دارد که بتوان با انجام آن، به فضیلت های اعتکاف دست یافت؛ به عنوان نمونه می توان به سه مورد اشاره داشت.

۱) حل مشکلات و برآورده کردن حاجت مومن

در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: "هر کس در راه برآوردن حاجت برادر دینی اش گام بردارد و خداوند به دست او مشکل حاجتمند را حل کند، خدای عز و جل ثواب یک حج و عمره و دو ماه اعتکاف در مسجد الحرام و دو ماه روزه را برای او ثبت می‌کند" (۴). حل مشکلات نظام اسلامی و رفع نیاز نیازمندان در جامعه اسلامی چنان مهم است که برای حل گره و مشکل یک مسلمان به معتکف اجازه داده شده همچنان که در حال اعتکاف است، از مسجد بیرون آید، مشکل مردم را حل کند و دوباره به جای خود برگردد. ‏

ابن مهران می‌گوید: "من در پیشگاه امام مجتبی(ع) مشرف بودم، در حالی که ایشان معتکف بودند. مردی به محضرشان شرفیاب شد و عرض کرد: مقروض هستم، کسی که از من طلب دارد مطالبه کرده و چون قدرت پرداخت ندارم، می‌خواهد مرا به زندان بیفکند. امام حسن(ع) فرمود: پولی ندارم که دین شما را ادا کنم. آن شخص به امام عرض کرد: شما اگر بیایید با طلبکار صحبت کنید، ممکن است به پاس حرمت شما مرا به زندان نبرد. ابن مهران می‌گوید: دیدم حضرت آماده شد که از مسجد خارج بشود. عرض کردم: آیا فراموش کرده‌اید که در حال اعتکاف هستید و معتکف نباید در حال اعتکاف از مسجد خارج شود؟ امام(ع) فرمود: فراموش نکرده‌ام، ولی پدرم از جدم رسول خدا(ص) نقل کرد که اگر کسی گره‌ای از کار مسلمین و یا شخص مومنی بگشاید و حاجت او را برآورده سازد، مانند آن است که نه هزار سال خداوند را عبادت کرده، روزها را به روزه و شبها را به شب زنده داری سپری کرده باشد"(۵). آنچه که ابوحمزه ثمالی از امام سجاد علیه السلام روایت می‌کند نیز موید همین مطلب است: "به خدا قسم برآوردن حاجت برادر مومن در پیشگاه خداوند محبوبتر از دو ماه روزه متوالی و اعتکاف در مسجد الحرام است"(۶). ‏

‏۲) نگاه به سیمای عالم

حضرت علی(ع) می‌فرماید: "یک ساعت همنشینی و مجالست با علما در نزد پروردگار از هزار سال عبادت محبوب‌تر است و نگاه به چهره عالم در نزد خداوند محبوبتر از یکسال اعتکاف در مسجد الحرام است(۷). البته نه هر عالمی بلکه دانشمندانی که در مجالست با آنها، کفه رذایل اخلاقی انسان سبکتر و فضایل اخلاقی انسان، فزونتر شود. بدین جهت امام باقر(ع) به ما سفارش می‌کند که با علمایی نشست و برخاست کنیم که ما را از وادی شک به یقین و از کبر به سوی تواضع و فروتنی و از ریا به سمت اخلاص و از عداوت و دشمنی به خیرخواهی و از دنیاطلبی و دنیاپرستی به سمت زهد و عدم وابستگی به دنیا رهنمون باشند.

۳) زیارت امام حسین(ع)

از امام صادق(ع) روایت شده است: "زیارت سید الشهدا(ع) معادل یک حج و یک عمره و دو ماه اعتکاف در مسجد الحرام به همراه دو ماه روزه اش، ثواب دارد" (۸).‏

مصطفی یاسینی

پی‌نوشتها:

۱- صحاح جوهری، ج۳، ص ۱۴۰۶‏

۲- جواهر الکلام، ج۱۷، ص ۱۵۹‏

۳- کنزالعمال، ج۸، حدیث ۲۴۰۰۹‏

۴- وسایل الشیعه، ج۱۰، ص ۵۵۵‏

۵- همان، ص ۵۵۰‏

۶- وسایل الشیعه، ج۷، ص۴۱۳‏

۷- بحارالانوار، ج۱، ص ۲۰۳‏

۸- همان، ج۱۰۱، ص ۷۱‏