بازار روز مکانی برای تعاملات اجتماعی

بازار روز با کارکردی دوگانه مراکزی جهت خرید و پر کردن اوقات فراغت نقشی مهم را در هویت شهرها بازی میکنند امروزه ایران مراکز خرید در شهرهای بزرگ نظیر پاساژها و به مراکزی جهت رفع مایحتاج مردم و مکانی برای تفریح و پر کردن اوقات فراغت مبدل گشته اند آنچه بازارهای روز را از مراکز خرید متفاوت میسازد روح تعامل و نزدیکی فضای آن به طبیعت است

● با اینهمه مراکز تجاری زیبا و بزرگ راستی چرا بازار روز را میخواهم مطرح کنم؟

هفته جاری با خانواده در زنجان اقامت داشتیم. سر در گریبان که روز جمعه را چگونه سپری کنیم؟ با هوای بارانی شب قبل سرسره و تاب و ... در پارک که همه خیس است و چمن ها نمناک و هوا هم سرد بود،لذا پیشنهاد اول بچه خانواده بفوریت رد شد.رفتن به مراکز خرید داخل شهر هم متفقا از طرف حقیر و بچه ها،بدلیل سرگردان شدن در انبوه مغازه ها و ریسه کش رفتن دنبال خانمها-برای دیدن مغازه ها- نیز رد شد.قدم زدن بیهدف در اطراف محل سکونت به تصویب رسید.

شال و کلاه کرده همگی از ناچاری راه افتادیم.

چند صد متر رفته انبوه ماشینها با ازدحام آدمها در اطراف بیابانی لم یزرع توجه همه را جلب کرد. سرازیر شدیم.چقدر جالب جمعه بازار زنجان برپا بود.غوغای جمعیت. بساط ها پهن شده. از پالتو تا گرمکن بچه ها.از سبد آشپزخانه تا پیچ گوشتی و انبر دست.همه چیز پیدا میشد.فریاد فروشندگان و چانه زنی خریداران.

تا بخود بیاییم دیدیم ۵ ساعت را در جمعه بازار گذرانده ایم و هنوز سرحال هستیم.راستی چرا؟ چگونه است ما پس از خرید کالای مورد نظر خود در مراکز تجاری مدرن و شیک و بزرگ علاقه ای به حضور در فضا را نداریم.این را از تجربه خودم میگویم و مشاهده خانواده ها.مردان و کودکان علاقه ای به ماندن نداشته و به اصرار مادران–که خیلی علاقه به ماندن دارند- را به بیرون هدایت میکنند.

چرا جمعه بازار زنجان جذاب بود؟ تجربه خودم در یک روز پاییزی را بیان میکنم:

۱) خوانایی فضا

به محض ورود به جمعه بازار فرزند کوچکم از من جدا شد و دوان دوان در میان غرفه ها گردش میکرد. هرکجا که بودم سر و ته بازار را میدیدم.با اینکه اطراف بازار زمین خاکی بود و حصاری هم نداشت، نگران گم شدن بچه ها نبودم. با یک نگاه جهت ها را تشخیص میدادم. گرچه برای اولین بار در عمرم به این مکان پا گذاشته بودم ،لیکن فضا برایم کاملا ملموس و صمیمی بود.

۲) امنیت و آرامش

خوانایی فضا امنیت خاطر را به ارمغان میاورد.انگار در محدوده منزل خودم هستیم.هریک از ما به دنبال دیدن کالای مورد علاقه خود بودیم.بدون مزاحمت برای یکدیگر.هیچ عجله ای هم برای خرید نداشتیم.با تانی و ارامش در میان بساط پهن شده قدم میزدیم.

۳) تنوع و مقیاس کالا

در میان غرفه ها بعضی از کالاها را برای اولین بار در عمرم میدیدم.گرچه به آن نیازی نداشتم اما برایم جالب بود و جذاب.تنوع در این بازار زیبایی را به همراه داشت. از آینه کوچک جیبی تا سطل های بزرگ آشپزخانه مقیاس های متفاوتی را به چشم عرضه میکرد.

۴) قدرت چانه زنی

نکته بسیار جالب برای من قیمت اجناس بود. با خریدهایی که ما انجام دادیم و دیدن خریدهای مردم این نکته برایم روشن شد که در این بازار حداکثر به میزان ۵ درصد میتوان چانه زنی کرد. یعنی قیمت های ارائه شده توسط فروشندگان –بقول بازاری ها قیمت کف- قیمت واقعی اجناس است.جالب تر اینکه بدون استثنا تمام مردمی که از بازار خارج میشدند از خرید های خود احساس رضایت داشتند به عبارتی سرشان کلاه نرفته.

وجود سلامت معامله باعث روابط دوستانه بین خریدار و فروشنده شده بود.

یک نکته دیگر: من برای مقایسه تعاملات بین خریدار و فروشنده،در بازارهای رسمی و اینجا، در چندین غرفه لباسهایی را تا مرحله معامله قطعی جلو برده لیکن انصراف دادم مشکل خاصی پیش نیامد.نکته کجاست؟ اینکه فروشنده بر خلاف بازارهای رسمی نه تنها ناراحت نشد بلکه با خوش و بش با من خداحافظی کرد.(در بازار رسمی-خصوصا بوتیک ها-اگر پس از چند بار بالا و پایین کردن از مغازه جنس نخری خداحافظی شما را هم بلا جواب میگذارد.) حس میکردم در اینجا ورای خرید و فروش روابطی دیگر نیز بین ادمها حاکم است.

● مقدمه

انسان به همان اندازه که به کسب درآمد نیاز دارد به همان اندازه نیز به آرامش روح و روان نیاز دارد و یکی از عناصری که می‌تواند به این امر کمک کند فضاهای خرید است.

افراد با رفتن با اماکن عمومی وتفریحی انرژی خود را تخلیه می‌کنند. گردش در فضاهای تجاری نیز علاوه بر رفع نیازهای روزمره خانواده، باعث تخلیه استرس های موجود در افراد میگردد.

بازار روز با کارکردی دوگانه-مراکزی جهت خرید و پر کردن اوقات فراغت-نقشی مهم را در هویت شهرها بازی میکنند. امروزه ایران مراکز خرید -در شهرهای بزرگ -نظیر پاساژها و ... به مراکزی جهت رفع مایحتاج مردم و مکانی برای تفریح و پر کردن اوقات فراغت مبدل گشته اند.آنچه بازارهای روز را از مراکز خرید متفاوت میسازد روح تعامل و نزدیکی فضای آن به طبیعت است.

از انجا که اینگونه بازارها در تمامی شهرهای کشور-خصوصا شمال ایران-وجود دارد لذا شناخت ماهیت چند وجهی اینگونه بازارها به کارشناسان و مراجع ذیربط کمک میکند تا با گسترش نقاط قوت آن ،سهمی هر چند اندک در رونق اقتصادی و فرهنگی این مرز و بوم ایفا نمایند.

با توجه به نقش فرهنگی-اجتماعی بازارهای روز در جوامع انسانی و از انجاییکه در بررسی ها و مطالعات بعد مادی آن همیشه مد نظر بوده است،مقاله فوق با واکاوی نقش این بازار بر هویت شهری و تعاملات اجتماعی اهمیت بعدی دیگر از آنرا مورد بررسی قرار داده است.

● طرح مساله

بسیاری از روابط اجتماعی در کشورهای در حال توسعه، متاثر از اندیشه های غرب قرار دارد. میزان و محدوده روابط اجتماعی انسانها -بر خلاف گذشته- به سوی فرد گرایی سوق یافته است.گرچه جنبه های اومانیستی فلسفه غرب-که اکنون پوچی خود را در همان کشورهای زادگاه اندیشه به نمایش گذارده است- هنوز هم بر روابط ما سایه افکنده است،لیکن جهت رسیده به الگوهای شهر اسلامی-سنتی توسعه روابط اجتماعی و گسترش فرهنگ همسایگی اولویت اول را دارا میباشد.

در تاریخ معماری و شهرسازی این سرزمین،گسترش و حفظ مناسبات اجتماعی به عنوان یکی از نمادهای هویت بخش در طراحی فضاهای شهری این کشور مورد توجه بوده است.به همین دلیل در شهرهای سنتی ایران عناصر شهری از قبیل بازار،بازارچه،دالان و ... به عنوان مکانهایی برای اجتماع و تعامل مردم با خود و طبیعت،اهمیت فوق العاده ای داشته اند. "ازنظراجتماعی شهرها مکانهای مناسبی برای شکل گیری نهادهای اجتماعی اعتلای ارزشهای فرهنگی،گسترش و تحکیم روابط و مناسبات اجتماعی و پاسداری ارزش های انسانی وهویت های ملی و محلی هستند. لذا هویت در محیط های شهری به یکی از بحث انگیزترین موضوعات عصر حاضر تبدیل شده است ". اقتباس از WWW.CIVILICA.IR تابستان ۸۶ مقاله: “در جستجوی هویت شهری، رویکردی نو به مسائل شهری حفظ هویت شهری یکی از مهمترین مباحث در شهرسازی است. چگونه می توانیم آنرا در عناصر معماری شهرها ایجاد کنیم؟ این سوالی است که کلید راهگشای بسیاری از مشکلات شهری میباشد.

"امروزه هویت شهری، هم چون حلقه ای گم شده است و شهرها نه بر پایۀ هویت اصیل خود، بلکه بر پایۀ تقلیدهای بدون اندیشه از مظاهر غربی و الگوهای مدرن بدون توجه به الگوهای بومی در حال شکل گیری و گسترش اند...در واقع فقدان آشنایی لازم و نیز فقدان اهمیت به ضرورت وجود الگوهای بومی از این دوره به بعد باعث شده تا در طرحهای توسعۀ شهری واقعیات بسیاری به فراموشی سپرده شود". اقتباس از WWW.CIVILICA.IR تابستان ۸۶ مقاله: “در جستجوی هویت شهری، رویکردی نو به مسائل شهری

یکی از ابعاد هویت بخش در فضاهای شهری، فعالیت هایی است که توسط مردم پایه های اقتصاد شهر را تشکیل می دهد. این فعالیت ها جایگاه شهر را در سلسله مراتب سازمان فضایی و ارتباط آن را با سایر سکونتگاهها تعریف می کند. از انجا که بازارهای فوق به عنوان یکی از ارکان هویتی شهر خود نمایی می کند توجه به این بعد از هویت شهری لازم و ضروری میباشد. بازارهای روز زمینه بسیار مناسبی را برای این موضوع فراهم آورده است،که در آن برای عرضه کنندگان کالا و خریداران فرصت را بطور مساوی فراهم میاورد. این بازارها فرم های غالب در مراکز خرید –جدایی فروشنده و خریدار- را در هم شکسته و با ایجاد فضایی صمیمی و انسانی تصویری دلپذیر و جذاب را برای مردم ارائه میکنند.

● عوامل جذابیت جمعه بازار

۱) تنوع و گستردگی تیپولوژی انسانها .

با توجه به آزادی نسبی اینگونه بازارها در اصلاح بازار به اخذ مجوز فروش، تنوع گسترده ای از قومیت، سن و جنسیت فروشندگان در بازار به چشم میخورد.همانند این است که در یک جشن عمومی مردم با پوشش های گوناگون و رنگارنگ حضور یافته اند.این امر نشاط و شادابی را به ارمغان اورده و سرزندگی را به محیط میدهد.

۲) امکان حضور اقشار مختلف جهت انجام کار اقتصادی.

فروشندگان از همه اقشار اجتماعی هستند:معلم،خانه دار، کارمندو بازاری، جوان و پیر، زن و مرد.در این بازار همه امکان حضور و عرضه محصولات خود را داشته و از فضای رقابتی سالمی بهره میگیرند. با توجه به یکدست بودن فضای چیدمان و نیز یکدستی مبلمان شهری برای عرضه کالا تفاوت چشمگیری بین غرفه ها وجود نداشته و هیچیک بر دیگری تفوق ندارند.این امر باعث مطلوبیت کل فضا و عاملی برای جذابیت آن است.

۳) ارزانی نسبی اجناس عرضه شده در بازار به نسبت بازارهای رسمی.

ارزانی محصولات عرضه شده در اینگونه فضاها،مزیت بزرگی برای جذابیت ان محسوب میشود.مردم دو نوع خرید انجام میدهند اول:کالای خاص با برند خاص نتیجه: قیمت نسبتا بالا/کیفیت مناسب و ماندگاری زیاد. و نوع دوم: کالای عمومی ،محصولاتی که نیاز به استحکام و زیبایی خاص نداشته و جهت نیازهای عمومی خانوارها میباشد از زیر پیراهن و دمپایی گرفته تا سفره و ظرف زباله.در بازارهای روز عمدتا کالاهای نوع دوم عرضه میشود و با توجه به گوناگونی فراوان این محصولات،ارزان بودن آنان بسیار مهم است.

۴) گوناگونی اجناس عرضه شده

تنوع عرضه محصولات از پوشاک،خوراک،تجهیزات منزل،تجهیزات آشپزخانه گرفته تا نوشت افزار و... از دیگر عوامل جذابیت این بازار است.گردش و دیدن محصولاتی با این گوناگونی همانند حل کردن پازل جذاب و زیبا است.

۵) تنوع در چیدمان عرضه

سادگی چیدمان غرفه ها که عرضه انرا بر روی میزهای ساده فلزی و یا پهن کردن اجناس روی زمین، تنوع و لطافت خاصی را به فضای بازار میدهد.در حقیقت غیر رسمی بودن مبلمان عرضه کالاها خود به عاملی مهم در جذب مشتری تبدیل شده است.

۶) ارتباط بازار با طبیعت.

این بازار بر خلاف سایر مراکز خرید در طبیعت قرار دارد.تجربه شخصی همه ما در هنگام بارندگی یا تابش آفتاب به هنگام قدم زدن در آن را به خاطره ای زیبا مبدل ساخته است. قرار گیری غرفه ها در فضاهای باز حس ارتباط با طبیعت(بوی باران،حس باد و...) را تشدید کرده و باعث ایجاد رابطه قویتر بین انسان و فضا میشود.

۷) تلفیق عملکردها در فضا.

عملکردها در بازار روز مشابه شهرهای سنتی میباشد.درهم امیختگی عملکردهای فضایی در شهر اسلامی-راسته بازاها،مراکز مذهبی،مراکز تفریحی و ...- باعث شده بود تا فضا برای همه ساعات شبانه روز عملکرد و پویایی داشته باشد. جدا سازی عملکردها و گرایش بسوی تک عملکردی در شهرهای امروزی منجر به ایجاد زونهای کاملا ایزوله-مسکونی،تجاری،اداری و..-گردیده و لذا استفاده از این مناطق منحصرا به ساعات خاص و برای عملکرد خاص محدود میگردد.

در بازار روز فروشندگان محصولات خود را میفروشند،در همانجا غذا و چای میخورند و در بسیاری از مواقع در کنار بساط خود استراحت.

نتیجه امر ایجاد فضایی عملکردی و واقعگرایانه و غیر رسمی و در نهایت خودمانی شده و ارتباط نزدیک و موثر بین فروشنده و خریدار برقرار میگردد.

۸) پوشش به هرم سنی جامعه.

قدم زدن در بازار و دیدن اجناس و ...شامل همه گروههای سنی از پیر تا خردسال شده و در نتیجه خانواده ها با فراغ بال میتوانند به اینگونه مراکز بیایند.

● جمعه بازار فضایی برای پر کردن اوقات فراغت

"در شهر باستانی و شهر اسلامی، اصلی‏ترین شکل گذران اوقات فراغت، گشت‏و گذار در شهر بود. این گذار با حضور در فضاهای عمومی شهر انجام می‏شد. بازارها، مساجد، تکیه‏ها، خیابان‏ها و میدان‏ها. در طول دوران شهر اسلامی یکی از راه‏های شهرنشینان برای گذران اوقات فراغت، خروج از شهر بود. این بازگشت به غیرشهر و به طبیعت، معنایی نمادین داشته و راهی برای گریز از تنش‏های زندگی شهری نیز بوده است".( سایت انسان شناسی و فرهنگ/ عوامل تاثیرگذار بر زمان و فضای فراغت/ مریم رفعت جاه)

فضاهای فراغتی یکی از حوزه های مهم مطالعات شهری است و فضاهای شهری وسیعی را دربرمی‏گیرد. برنامه ریزی جهت ایجاد فضاهایی برای پر کردن اوقات فراغت از وظایف دولت میباشد.از آنجاییکه هزینه های احداث اینگونه فضاها بدلیل گستردگی و نیز تنوع آن، نسبتا بالا میباشد لذا بدون حمایت دولت بخش خصوصی امکان فعالیت در ان را ندارد.

فضاهای فراغت طیف گسترده ای را در شهر شامل میشود ازفضاهای ورزشی گرفته تا رستورانها و پارکها.بسیاری از این فضاها نظیر فضاهای فرهنگی (سالن‏های کنسرت، تئاتر، سینما،کتابخانه‏ها، فرهنگسراها، موزه‏ها،‏ نمایشگاه‏ها) و فضاهای ورزشی( ورزشگاه‏ها، سالن‏های ورزشی، باشگاه‏های بدنسازی) نیاز به تاسیسات و تجهیزات خاص داشته و نیاز به سرمایه گذاری اولیه دارد.

"در هرحال بر عهده دولت‏ها است که فضاها و امکاناتی برای گذران فراغت فراهم کنند وگرنه خود افراد از طرقی که همواره به نفع جامعه نیست راه ‏حل‏هایی می‏یابند. سیاست فرهنگی باید وسایل سودمندی برای فراغت ایجاد و مردم را به انتخاب آزادانه آنها راهنمایی کند". (سایت انسان شناسی و فرهنگ/ عوامل تاثیرگذار بر زمان و فضای فراغت/ مریم رفعت جاه)

نیاز به فضاهای فراغت امری است که توسط تمامی کارشناسان مورد تایید قرار گرفته است.

"مناسبات فراغت در شهر تهران از شکل سنتی خارج شده ‌است و در شکل نوین با چالش‌های اساسی روبه‌رو است. این چالش‌ها در گذران و الگوی اوقات فراغت شهری نقش تعیین کننده‌ای در برنامه‌ریزی اوقات فراغت و ساماندهی تعطیلات و فضای فراغتی در میان گروه‌های مختلف اجتماعی دارد. در شهر تهران در زمان‌ها و فضاهای فراغتی روز به روز مسایل نامشخص و غیر قطعی‌تری در برابر ما قرار می‌گیرند که ماهیتاً بسیار پیچیده‌تر از گذشته هستند و مایه دلواپسی ما درباره بیم و ریسک‌هایی است که به شکل‌های مختلف و به‌ویژه به شکل‌های فراغتی آنها را می‌بینیم و این دلواپسی‌ها به شکل‌های مختلف فراغت را به ما نشان می‌دهند. به‌ویژه این شکل‌ها مانند استفاده سرگرم کننده از داروهای مخدر و نظایر آن انحرافی تلقی می‌شوند.

(منبع سایت مرکز مطالعات فرهنگی شهر تهران/موضوع: مجموعه مقالات همایش اوقات فراغت در شهر تهران /مقاله: بررسی چالش‌های اساسی مناسبات فراغت در شهر تهران)

بازارهای روز یکی از کم هزینه ترین فضاهای اوقات فراغت بوده و در زمان بسیار کم نیز به بهره برداری میرسد. بعلاوه بنا به دلایل ذکر شده از سالمترین و پاک ترین فضاها جهت پر کردن اوقات فراغت محسوب میشود.

نگرانی کارشناسان از مخاطرات دیگر فضاهای فراغت در مقاله زیر مشهود است.

" امروزه بازی‌های رایانه ای در ایران به دلیل خلاء برنامه ریزی اوقات فراغت نقش مهمی در پر کردن این نیاز نوجوانان و جوانان به خصوص پسران ایفا می نماید .این محیط فرهنگی که رو به گسترش است خرده فرهنگ خاصی را نیز به‌وجود آورده، که جنبه ‌های آسیبی آن، موضوع مهم و قابل بحثی است . از طرف دیگر، عناصر فرهنگی که از طریق این بازی‌ها ترویج می شود در شکل دهی این خرده فرهنگ نقش اساسی ایفا می کند. بنابراین، جامعه پذیری جوانان از طریق این مراکز و با خرده فرهنگی که با فرهنگ جامعه ملی چندان سازگار نیست در آینده اختلالات و مشکلات فرهنگی زیادی برای جامعه شهری ایجاد خواهد کرد "(منبع سایت مرکز مطالعات فرهنگی شهر تهران/موضوع: مجموعه مقالات همایش اوقات فراغت در شهر تهران /مقاله: گیم نت : فضای فرهنگی مغفول شهری)

● سخن آخر

بازارهای روز بستر های لازم را برای نزدیکی هر چه بیشتر انسان و طبیعت فراهم میکند.به علاوه زمینه را جهت شناخت کافی برای ارتباط هر چه بیشتر ادمیان و نسل کنونی و آتی آماده میسازد.

از انجاییکه فعالیت های شهری به عنوان یکی از ۵ عامل سیمای شهر معرفی میشود" (نقشه، مظاهر معماری و ساختمانی، خصوصیات تحرکی، فعالیت های شهری و صداو بو: اقتباس از WWW.CIVILICA.IR مقاله: “در جستجوی هویت شهری، رویکردی نو به مسائل شهری) آن را باید نه فقط برای مراکز شهری بزرگ یا مراکز استانها، بلکه در تمام نقاط سکونتگاهی به طور اعم و نقاط شهری( اعم از کوچک و بزرگ) پیاده کرد. این امر علاوه بر گسترش اقتصاد خرد در جوامع قدمی دیگر برای ایجاد تعاملات اجتماعی بین مردم و نیز فضایی مفرح جهت پر کردن اوقات فراغت میباشد.

حسین پیوندی

فارغ التحصیل سال ۱۳۶۸ از دانشکده معماری و شهرسازی

دانشگاه شهید بهشتی(ملی تهران)

رئیس هئیت مدیره مهندسین مشاور پیوند بافت

حبیب داداشی

فارغ التحصیل سال ۱۳۷۱ از دانشکده معماری و شهرسازی

دانشگاه علم و صنعت

مدیر عامل مهندسین مشاور پیوند بافت