توسعه پایدار, توسعه انسانی و اشتغال دانش آموختگان

تا پیش از دهه ۱۹۹۰ مراد از توسعه کشورها , افزایش متغیرهای کمی اقتصادی همانند تولید ناخالص داخلی, درآمد سرانه و غیره بود از سال ۱۹۹۰ سازمان ملل به جهت کاستی های فراوان متغیرهای کمی اقتصادی در تعیین درجه توسعه یافتگی کشورها , شیوه جدید را برای اندازه گیری توسعه ارائه نمود که شاخص توسعه انسانی نام دارد

تا پیش از دهه ۱۹۹۰ مراد از توسعه کشورها ، افزایش متغیرهای کمی اقتصادی همانند تولید ناخالص داخلی، درآمد سرانه و غیره بود . از سال ۱۹۹۰ سازمان ملل به جهت کاستی های فراوان متغیرهای کمی اقتصادی در تعیین درجه توسعه یافتگی کشورها ، شیوه جدید را برای اندازه گیری توسعه ارائه نمود که شاخص توسعه انسانی نام دارد‌. رویکرد توسعه پایدار نیز با ملحوظ نمودن جنبه های زیست محیطی و اجتماعی توسعه ، پا به عرصه دایره المعارف توسعه گذاشت . مرکز ثقل توسعه پایدار و توسعه انسانی توجه به انسان و عوامل و پدیده های پیرامونی آن می باشد . در این میان می توان به بیکاری به عنوان یکی از شاخص های مورد توجه در توسعه انسانی و جنبه های اجتماعی در رویکرد توسعه پایدار اشاره نمود. در این مقاله ضمن اشاره به مفاهیم توسعه انسانی و توسعه پایدار، به بررسی اشتغال و بیکاری دانش آموختگان پرداخته و اشتغال دانش آموختگان در بخش خود اشتغالی (غیر مزدبگیری) را به عنوان پیشنهادی جهت کاهش معضل بیکاری و در نتیجه افزایش شاخص توسعه انسانی و دستیابی به توسعه پایدار مطرح می شود. همچنین تقویت عوامل موثر بر خود اشتغالی دانش آموختگان و آموزش کارآفرینی به دانشجویان را به عنوان عوامل تسهیل کننده در افزایش خود اشتغالی پیشنهاد و معرفی می نماییم.

۱) مقدمه

واژه توسعه در سالهای اخیر در جامعه به یکی از اصطلاحات مناقشه برانگیز تبدیل شده است و به رغم کاربرد بسیار وسیع این واژه در سطح جامعه ، هنوز در مورد معانی و مصادیق آن اجماع چندانی وجود ندارد و هر کسی به بعدی از آن توجه دارد. لکن به طورکلی توسعه را می توان تحول و دگرگونی ارادی در جهت پیشرفت و تجدید سازمان جوامع توسعه نیافته دانست( رئوفی، ۱۳۷۴).

به عبارتی توسعه تحول جامعه سنتی به جامعه مدرن می باشد( عظیمی، ۱۳۷۱). در ابتدا مراد از توسعه در نظر‌‌گرفتن رشد اقتصادی یا افزایش متغیرهای‌‌کمّی اقتصادی مانند تولید ناخالص داخلی۱ و درآمد سرانه و غیره بود . امروزه این دیدگاه با ایجاد شکاف بیشتر بین کشورها مورد تردید قرار گرفته و توسعه را با نگاه عمیق به عنوان توسعه پایدار یا همه جانبه و با در نظر گرفتن کیفیت زندگی انسان (که خود دارای ابعاد گوناگون و متنوعی است) تعریف می نمایند .

در این تعریف توسعه را با دیدگاهی پویا۲ و با درنظر گرفتن عوامل اجتماعی- فرهنگی و زیست محیطی و همچنین شاخص هایی همچون کاهش فقر، نابرابری، بیکاری۳ و غیره در نظر می گیرند(۲۰۰۴ ،UN۴). محور تمامی ابعاد مطرح شده ، انسان می باشد و این توجه به ابعاد انسانی توسعه باعث شده است که سازمان ملل از سال ۱۹۹۰ شیوه جدیدی را برای اندازه گیری توسعه ارائه نماید که شاخص توسعه انسانی۵ نام دارد . یکی از نشانگرهای این شاخص ، بیکاری می باشد. لذا با افزایش نرخ بیکاری شاخص توسعه انسانی نزول می یابد و موجب عدم پایداری در توسعه می شود .

بیکاری اقشار مختلف و به ویژه دانش آموختگان دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی که به عنوان قشر متخصص و فرهیخته جامعه تلقی می شوند نیز از اهمیت به سزایی برخوردار است . متاسفانه با توجه به رابطه غیر مستقیم تحصیلات و اشتغال در کشورهای در حال توسعه ( فرجادی، ۱۳۷۰) و نرخ بالای بیکاری در کل جامعه و بالاخص در بین دانش آموختگان ، موضوع اشتغال آنان باید مورد بررسی دقیق و همه جانبه قرار گرفته و راه های افزایش اشتغال دانش آموختگان مورد مداقه قرار گیرد و در سیاستگزاری ها، برنامه ریزی ها و تصمیم گیری ها ملحوظ گردد تا با افزایش اشتغال این قشر، علاوه بر استفاده بهینه از تخصص بدست آمده به افزایش شاخص های توسعه انسانی و در نهایت پایداری در توسعه نائل آمد.

۲) بررسی ادبیات

۱-۲ ) توسعه و توسعه پایدار۶

واژه توسعه از قرن هفدهم میلادی وارد زبان انگلیسی شد( فکوهی، ۱۳۸۲) و تقریبا از نیمه دوم قرن بیستم در جهان متداول گردید و در ابتدا توسط زیست شناسان به جای فرایند ارگانیکی به کار می رفت( مشایخ، ۱۳۷۹). از دیدگاه اقتصادی نیز توسعه به معنای توانایی اقتصاد ملی ، برای ایجاد و تداوم رشد سالانه تولید ناخالص ملی قلمداد می شود( فرجادی، ۱۳۷۰) و پارامترهای اقتصادی از جمله درآمد سرانه، تولیدات صنعتی و غیره را به عنوان عوامل تعیین کننده توسعه و توسعه یافتگی قلمداد می نمایند( عظیمی، ۱۳۷۱).

به نظر جامعه شناسان و متخصصان علوم سیاسی نیز توسعه وجهی از نوسازی است که موجب تاسیس نهادهای اجتماعی و سیاسی می شود( کاظمی پور، ۱۳۷۹). به عبارتی توسعه حرکتی است به سوی یک حالت ارزشی که ممکن است در یک ساختار اجتماعی بدست آید ( کلوی، ۱۳۷۶).

خرابی های ناشی از جنگ جهانی دوم و ضرورت بازسازی های وسیع به ویژه در کشورهای اروپایی که از جنگ صدمه های زیادی دیده بودند ، طرح های گوناگونی را در زمینه عمران و آبادی و به عبارتی توسعه مطرح نمود. مدل های توسعه در این سالها به پیشنهاد غرب و به ویژه آمریکا برای کشورهای صدمه دیده از جنگ جهانی دوم مطرح شد. در این مدل توسعه مترادف با رشد بود و شاخص و محور آن نیز افزایش تولید ناخالص داخلی، درآمد سرانه و سایر شاخص های کمّی اقتصادی بود .

این متغیرها که نشانه و ملاک پیشرفت و توسعه کشورها به شمار می رفت با مشاهده عدم توجه به کیفیت زندگی انسان تغییر پیدا نموده و چگونگی( کیفیت) توزیع منافع حاصل از رشد( اقتصادی) و مباحث مربوط به عدالت اجتماعی ابعاد دیگری از توسعه را مطرح کرد. کاهش فقر، نابرابری و بیکاری نیز به عنوان سایر عوامل موثر در توسعه کشورها مورد توجه قرار گرفت . در این شرایط توسعه ، مجموعه نظام اجتماعی ، هماهنگ بانیازهای متنوع اساسی افراد و گروه های اجتماعی داخل سیستم(جامعه) و تبدیل وضعیت نامطلوب زندگی گذشته به سوی وضع مطلوب(از نظر مالی و معنوی) تعریف شد ( عبداللهی، ۱۳۷۲). همان گونه که مشاهده می گردد در تعاریف جدید از توسعه کانون توجه ، انسان است و غفلت در تدوین استراتژی توسعه در قبل و توجه بیش از حد به متغیرهای کمّی اقتصادی جای خود را به توجه به انسان ومتغیرهای مربوط به انسان داده است.

تغییر رویکرد در توسعه و توجه به انسان و طبیعت تعریف جدیدی از توسعه را ارائه می دهد که به توسعه پایدار معروف است (Bossel, ۱۹۹۷). به عبارتی در رویکرد توسعه پایدار علاوه بر اهمیت دادن به متغیرهای کمی اقتصادی به جنبه های کیفی زندگی انسان نیز توجه می شود۷.

از این رو امروزه دیگر ملاک سنجش پیشرفتگی کشور، فقط حوزه اقتصادی نبوده و به سایر حوزه های مرتبط با انسان که حاصل شرایط اجتماعی- فرهنگی جوامع است نیز توجه می شود . عنوان مثال می توان به شاخص های توسعه پایدار که توسط سازمان ملل معرفی شده است اشاره کرد که به شاخص هایی همچون آموزش، اشتغال، ساختار اجتماعی و غیره پرداخته است( UN, ۲۰۰۴) .

۲-۲) توسعه انسانی

۱-۲-۲) مفهوم توسعه انسانی

همانگونه که پیشتر آمد در ابتدا رشد اقتصادی یا افزایش متغیرهای کمّی اقتصادی مانند تولید ناخالص داخلی و درآمد سرانه به عنوان نشان توسعه قلمداد می گردید. ولیکن این دیدگاه با بر هم زدن تعادل میان متغیر های غیر اقتصادی مانند فقر، بیکاری، نابرابری ، محرومیت های اجتماعی وغیره تغیر پیدا کرد. امروزه صاحبنظران و اندیشمندان جهان اعتقاد دارند که انسان محور توسعه است و این توجه به انسان با در نظر گرفتن ابعاد سلامت ، دانش و آموزش و کیفیت زندگی انسان به عنوان توسعه انسانی و شاخص اصلی توسعه جوامع قلمداد می شود ( HDR۸, ۲۰۰۴).

به عبارت دیگر بحث توسعه انسانی، توسعه فرد( انسان) در جمیع جهات است، توسعه فرد در زندگی کاری و شغلی، زندگی اجتماعی، زندگی خصوصی و مسائل فرهنگی( داوری، ۱۳۷۸). لازم به ذکر است مفهوم توسعه انسانی با توسعه منابع انسانی تفاوت دارد. در واقع توسعه انسانی مفهومی عام و گسترده است که توسعه منابع انسانی را نیز در بر می گیرد. در توسعه انسانی انسان هدف است نه وسیله. ولی در توسعه منابع انسانی ، انسان ابزاری است که برای افزایش تولید کالا و خدمات مورد توجه قرار می گیرد( داوری، ۱۳۷۸). عناصر اساسی در توسعه انسانی بهره وری، برابری، پایایی و توانمند سازی است. برابری، به امکان مساوی کسب قابلیت ها و فرصت ها و به کارگیری آنها مربوط می شود. پایایی به مفهوم امکان ذخیره و جبران هر نوع سرمایه فیزیکی، انسانی و زیست محیطی اشاره دارد و توانمند سازی نیز به این معنی به کار رفته است که توسعه توسط مردم صورت پذیرد. (در صورتی که هدف توسعه منابع انسانی افزایش بهره وری و اثر بخشی می باشد).

۲-۲-۲) شاخص توسعه انسانی

همانگونه که آمد در رویکرد توسعه انسانی، انسان در مرکز توجه برنامه ریزان توسعه قرار می گیرد و بدین جهت است که موجب شده سازمان ملل متحد از سال ۱۹۹۰ شیوه جدیدی را برای اندازه گیری توسعه ارائه نماید که شاخص توسعه انسانی نام دارد. به طور خلاصه می توان گفت که این شاخص به منظور اندازه گیری توانمندسازی و گسترش دامنه انتخاب انسان محاسبه می شود ( HDR,۲۰۰۴) و مفهوم آن فراتر از افزایش یا کاهش درآمد ملی است.

توسعه انسانی ایجاد محیطی است که مردم را قادر سازد استعدادهای خود را به صورت کامل بارور نمایند. بنابراین می توان گفت که توسعه انسانی گسترش انتخاب ها و اساس گسترش انتخاب ها، ایجاد توانایی ها یا توانمندسازی انسان می باشد.

سازمان ملل متحد در گزارش توسعه انسانی سال ۲۰۰۳، برنامه توسعه انسانی( UNDP۹) خود را برای هزاره جدید( با عنوان اختصاری MDG۱۰ ) به طور مدون و براساس ۸ غایت۱۱ و ۱۸ هدف۱۲ مطرح نموده است. یکی از غایت های آن به عنوان" مشارکت جهانی برای توسعه" می باشد و یکی از اهداف مهم آن "فرصت های شغلی" معرفی شده است. جهت سنجش هدف فرصت های شغلی نیز از شاخص نرخ بیکاری۱۳ استفاده می شود(۲۰۰۳ ،HDR). البته لازم به ذکر است که شاخص های سنجش توسعه انسانی کشورها ۲۸ شاخص می باشد که به طور مفصل در گزارش توسعه انسانی سازمان ملل آورده شده است.

براساس گزارش سازمان ملل۱/۴۹ درصد از کشورها دارای توسعه انسانی متوسط( معادل ۸۶ کشور)، ۴/۳۱ درصد از کشورها دارای توسعه انسانی پایین( معادل ۵۵ کشور) و ۴/۱۹ درصد کشورها دارای توسعه انسانی بالا( معادل ۳۴ کشور) می باشند. در این میان کشور ایران جز کشورهای دارای توسعه انسانی متوسط گزارش شده است. براساس گزارش توسعه انسانی سازمان ملل متحد رتبه توسعه انسانی ایران از ۹۰ در سال ۱۹۹۹ به ۹۸ در سال ۲۰۰۰ و به ۱۰۶ در سال ۲۰۰۳ رسیده است و در آخرین گزارش توسعه انسانی، ایران حائز رتبه ۱۰۱گردیده است(۲۰۰۴ ،HDR).

می توان اذعان داشت که سازمان ملل توسعه انسانی را اساس توسعه کشورها مطرح می نماید و تضمین پایداری این توسعه را توجه به دسترسی افراد به آموزش، منابع، خدمات بهداشتی، غذا، سرپناه، اشتغال و توزیع درآمد و غیره عنوان می نماید( Unesco, ۲۰۰۴). می توان عنوان نمود که توسعه پایدار وقتی امکان پذیر است که مبنای آن توسعه انسانی باشد و حرکت محوری آن بر محوریت انسان و ارتقای مستمر کل جامعه به سوی زندگی بهتر و بهره مندی انسان از حقوق انسانیش قرار گیرد( روحانی، ۱۳۸۲).در این راستا مبارزه با فقر، نابرابری، محرومیت های اجتماعی، بیکاری و غیره و حرکت به سوی آرمان ها و ارزشهای انسانی در جوهر حرکت توسعه پایدار قرار می گیرد. توسعه می بایست به تمامی آحاد جامعه توجه نماید و در بسط انتخاب های آنها کوشا باشد و در جهت توانمندسازی انسان گام بردارد .

۳) اشتغال دانش آموختگان

همان گونه که گذشت اشتغال و بیکاری به عنوان شاخص های مورد نظر در توسعه انسانی مطرح می باشد . در این بخش به بررسی اجمالی بیکاری و خصوصا بیکاری دانش آموختگان می پردازیم . طی سالهای اخیر آموزش عالی ایران به سرعت توسعه یافته است. افزایش چشمگیر در گسترش آموزش عالی عمدتا براساس اثر متقابل بین دو عامل فشار حاصل شده است که عبارتند از:

۱) نیاز بخش اقتصاد به نیروی انسانی متخصص و کارآمد

۲) تقاضای اجتماعی فزاینده برای آموزش عالی.

بی گمان رشد فزاینده آموزش عالی در ایران می تواند موجبات عدم تعادل هر چه بیشتر میان عرضه و تقاضای نیروی انسانی متخصص در رده های گوناگون را فراهم آورد. نشانه های این عدم تعادل، طولانی شدن زمان کاریابی، اختلاف در سطح دستمزد، و نیمه بیکاری و یا بیکاری پنهان و آشکار دانش آموختگان مراکز آموزش عالی است( سهرابی، ۱۳۷۸).

باید در نظر داشت که اشتغال موثر نیروی انسانی متخصص( دانش آموختگان آموزش عالی) یکی از اهداف توسعه هر کشور بوده و بدین منظور در برنامه ریزی های کلان، می بایست جنبه های مختلف آنرا لحاظ کرد. اگر چنین امری محقق نشود و تعداد دانش آموختگان با فرصت های اشتغال تناسب نداشته باشد اثرات بسیار نامطلوبی را برجای خواهد گذاشت که از آن جمله می توان به بالا رفتن سطح گواهی نامه لازم برای احراز شغل، افزایش سطح صلاحیت لازم برای احراز مشاغل و کاهش کیفیت آموزشی اشاره کرد(آل آقا، ۱۳۷۳).

جواد پورکریمی

پی نوشت ها

۱- GDP

۲ـ Dynamic

۳ـUnemployment

۴ـ United Nation (UN)

۵- Human Development Index(HDI)

۶- Development & Sustainable Development

۷-لازم به ذکر است در رویکرد توسعه پایدار علاوه بر جنبه های اجتماعی به جنبه های زیست محیطی که مبین رابطه انسان با محیط است نیز توجه می شود.البته به دلیل خارج از بحث بودن این موضوع در نوشتار حاضر به آن اشاره نمی شود.

۸ـ Human Development Report(HDR)

۹ـ United Nation Development programs(UNDP)

۱۰- Millennium Development Goals(MDG)

۱۱ـ Goals

۱۲ـ Target

۱۳- Unemployment Rate

۱۴- International Labour organization (ILO)

۱۵- Entrepreneurship

۱۶ـ Fairli

۱۷ـ Meyer

۱۸- Perryman

۱۹- Taky

۲۰ـ Social Economic Status(SES)

۲۱-Achivement motivation : انگیزش پیشرفت تمایل تعمیم یافته ای برای تلاش در جهت موفقیت و انتخاب فعالیت های هدف گرا در اعمالی که با پیروزی و شکست همراه است تعریف می گردد.به عبارتی انگیزش پیشرفت سائقی برای دستیابی به پیشرفت با توجه به ملاک های مشخص و تلاشی برای کسب موفقیت است.

۲۲ـ Questioniar Hermens : این پرسشنامه یک ابزار معتبر جهت سنچش انگیزش پیشرفت می باشد که به کرات مورد استفاده قرار گرفته و روایی و اعتبار آن مورد تایید قرار گرفته است.در تحقیق پورکریمی اعتبار این پرسشنامه ۷۳/ .(از طریق روش آلفای کرونباخ) محاسبه شده است.

۲۳- البته لازم به ذکر است که وزارت علوم و تحقیقات و فناوری در زمینه کارآفرینی فعالیت هایی را در حال ساماندهی و انجام می باشد که از آن میان می توان به طرح " کاراد" و توسعه کارآفرینی در دانشگاه ها و تشکیل ستادی تحت همین عنوان در سطح وزارت علوم تحقیقات و فناوری ( سازمان و سنجش و آموزش کشور) اشاره نمود که به نظر می رسد فعالیت در این خصوص نیاز به برنامه ریزی، سیاستگزاری و عزم ملی در تمامی سطوح و در تعامل با سایر بخش های کشور را می طلبد.

فهرست منابع :

ـ احمد پورداریانی، محمود؛ كارآفرینی: تعاریف، نظریات و الگوها؛ تهران: شركت پردیس ۵۷، ۱۳۸۰

ـ آمار آموزش عالی؛ آمار پذیرفته شدگان و دانش آموختگان دانشگاه ها و مراكز آموزش عالی: available:http:\\www.irphe.ir

؛ آیا کارآفرینی استراتژی دانشگاه ها را تغییر می دهد؟ ؛۱۳۸۳ . - احمد پور داریانی،محمود

available :http://www.karad.sanjesh.org/maghaleh/ahmadpoor۱.htm

ـ پوركریمی، جواد؛ عوامل موثر برخوداشتغالی فارغ التحصیلان كارشناسی رشته دامپروری؛ پایان نامه كارشناسی ارشد، دانشكده روان شناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران،۱۳۷۹

ـ تودارو، مایكل؛ توسعه اقتصادی در جهان سوم؛ ترجمه غلامعلی فرجاری، تهران: سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۷۰

- داوری ،احمد؛توسعه منابع انسانی و نظام اداری؛ مجموعه مقالات همایش توسعه نظام اداری،تهران،۱۳۷۸

ـ رئوفی، محمود؛ دانشگاه وتوسعه فرهنگی؛ فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی. شماره۲،۱۳۷۴

ـ روحانی، لطیف؛ توسعه انسانی محور توسعه پایدار؛

available :http:\\www.mporg.ir/ barnameh ۴/۳۳۰.htm

ـ سازمان برنامه و بودجه، سند برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران(۱۳۸۳ – ۱۳۷۹)، تهران: سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۷۸

ـ عبدالهی، محمود؛ جامعه شناسی و توسعه اجتماعی در ایران؛ فصلنامه رهیافت، شماره ۶، ۱۳۷۳

ـ عظیمی، حسین؛ مدارهای توسعه نیافتگی در اقتصاد ایران؛ تهران: انتشارات شرفی، ۱۳۷۱

ـ فكوهی، ناصر؛ انسان شناسی و توسعه؛ ۱۳۸۲. http:\\www.bashgah.net: available

ـ كاظمی پور، شهلا؛ نقش آموزش و پرورش در توسعه فرهنگی؛ فصلنامه پژوهش پژوهشكده علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی: شماره سوم، ۱۳۷۹

ـ مركز آمار ایران. available http:\\www.sci.or.ir

ـ مشایخ، فریده؛ فرایند برنامه ریزی آموزشی؛ تهران: انتشارات مدرسه، ۱۳۷۹

ـ هریسون، دیوید؛ جامعه شناسی نوسازی وتوسعه؛ ترجمه علیرضا علوی، تهران: دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، ۱۳۷۶

- Bossel, Hartman; Indicators for sustainable Development: Theory, Method and Applications.۱۹۹۷

available : http://www.UN.org/eas/susde/hat linfp/ indicators/isd.htm.

- Fairly,Robert & meyer.Bruce; Ethic and racial Self employment diffrencs and possible explanation, Jornal of Human Resources.vol۳۱. No۴ . ۷۵۷-۷۹۳.۱۹۹۶.

- Perryman, S & Taky, Nd ;Graduates mean Business, a Study of Graduates self employment and Business start NP. Institue for employment studis.۱۹۹۹

- Unesco. Sustaivable human Development; ۲۰۰۴.

available : http:\\www.Unesco.Org/education/esd/English/Sustainable/sustain.htm

- Unesco; Higher Education for sustainable Development ;۲۰۰۱ available :http://www.Unesco.org

- United Nation (UN); Indicators of sustainable Development;

Newyork: ۲۰۰۴.

http:// www.UN. Org /esa /sustdev /natlindicators/isd.htm

- United Nation Development programms(UNDP);Human Development Report ; New.york.۲۰۰۳.

- United Nation Development programms(UNDP);Human Development Report ; New.york.۲۰۰۴.

- ILO;Report of the Conference :Fifteenth International Conference of Laborur Statisticians;Genova rev.۱,۱۹۹۳. available :http:\\www.ILO.org

- ILO;World Employment Report(۱۹۹۸-۱۹۹۹).parise,۱۹۹۹. available :http:\\www.ILO.org

---