آئینی کهن در خرم آباد

گروه فرهنگ لر

مقدمه
ظهر عاشورای خرم آباد(1) ظهری در آمیخته به خاک و آتش است. زن و مرد و کودک ، پیر و جوان ، غم شهادت امام حسین (ع) و یارانش را با خاک بر سر مالیدن به سوگواری می نشینند. دیدن سر و روی گل اندود شده در خرم آباد صحنه ای آشنا است. خره / xarra / به معنی گل یا همان ترکیب " آب و خاک به هم آمیخته " (2) است. در لرستان به عمل گل اندود کردن نیز خره می گویند. این آیین دیرپا در پهنه جغرافیایی گسترده ای برگزار می شده است(3). اما امروزه مردم شهر خرم آباد وفادارانه تر از سایر نقاط ایران مراسم خره را برگزار می کنند. در این مختصر به بررسی ویژگی های برگزاری مراسم ، تغییرات فرهنگی در مراسم و نقش عناصر اربعه در آن می پردازیم.

کیفیت اجرای مناسک
این مراسم صرفاً در صبح عاشورا انجام می شود و در سایر عزاداری های مذهبی یا شخصی مصداق ندارد. گل اندود کردن در بین عشایر هنگام  فوت فردی از اعضاء طایفه انجام می شد اما از لحاظ گستردگی ، ابعاد و صورت ظاهری با مراسم خره روز عاشورا کاملاً متفاوت بود. در گذشته معمولا ً همه اهالی شهر یا روستا برای گردآوری هیزم مراسم خره با یکدیگر همکاری می کردند و حتی اهدای هیزم می توانست نوعی ادای  نذرفردی ، قلمداد شود . گردآوری هیزم نیز از اولین روز محرم توسط جوانان صورت می گرفت .
" مردم این دیار در روز تاسوعا با آماده کردن خاک ویژه عزاداری که آن را از کوهستان ها  و اطراف شهر به خصوص روستای شین شا (4)ُ Syasa  تهیه کرده و پس از الک کردن به عطر و گلاب آغشته می ‌کنند آن را برای روز عاشورا مهیا می ‌کنند.   
از روز هفتم به بعد عده ای برای افروختن آتش در صبح عاشورا به جمع کردن و گردآوری هیزم می پردازند. زیرا اگر در روز عاشورا برف و باران به بارد و یخ بندان هم باشد عزادارانی که نذر دارند حتما باید در گل بیا فتند، به همین خاطر عده ای دور خانه ها می گردند و با خواندن جملاتی تقاضای هیزم می کنند. مردم نیز با کمال میل به آنان هیزم می دهند."(5)
در حال حاضر گردآوری هیزم با همت دسته های عزاداری و برخی ارگان های دولتی مانند شهرداری انجام می شود. پس از گرد آمدن هیزم ، حوضچه های مخصوص خاک را آماه می کنند . همان طور که اشاره شد تلاش برای گردآوری خاک پاکیزه و مقدس بسیار حائز اهمیت است. روستای گوشه در خرم آباد به علت وجود بقعه خورشید شاه بُعد قدسی دارد. " به احتمال زیاد و بنا بر آن چه عنوان شده و مشهور است این گنبد مربوط به اتابک شجاع الدین خورشید سرسلسله ی اتابکان لُر کوچک است. وی در مدت حکومت خود چنان خوش رفتاری و دادگستری کرد که به سبب عدالت او گورش از مزار متبرک لُران است "(6).
جز این از خاک بقاع متبرکه مانند تربت کربلا و مشهد نیز استفاده می گردد. برای گل کردن خاک مردم گلاب های نذری خود را داخل خاک غربال شده می ریزند.
 صبح عاشورا عزاداران پس از روشن آتش در حوضچه های گل غلت می خوردند  و بعد در مقابل آتش لباس های خود را خشک می کنند. این  مراسم در زمستان های سرد نیز انجام می شده است. اما در حال حاضر برخی از عزاداران فقط به گل اندود کردن شانه ها یا بخشی از موها و گوشه هایی از لباس ها و صورت خود اکتفا می کنند.

تغییرات فرهنگی
سنت ها با شتاب تغییر  می کنند و انسان ها به عنوان کنش گران اجتماعی ناخواسته این شتا ب زدگی را چون قانونی  ناگزیر ، تجربه می کنند. علی رغم دیر پایی مراسم خره در لرستان ، باز هم تغییرات اجتماعی بر شکل اجرای آن تاثیر گذاشته است. همان طور که در بالا به طور مختصر اشاره شد شیوه های گردآوری هیزم ، خاک و مالیدن آن بر سر و روی تا حدود زیادی تغییر یافته است اما جالب ترین تغییر در مراسم خره رابطه بین انسان و حیوان است ؛ اسب .
 در سنت عشایری اسب حیوانی است که نقشی فراتر از باربری بر دوش دارد. اسب یار و همراه ایل در شادی و سوگ است و هم پای تنهایی آن ها در گاه سختی . از این روست که اسب در مراسم عزاداری هرگز فراموش نمی شود . "کتل بستن " اسب در مراسم درگذشتگان - خاصه مردان پهلوان و شخصیت های برجسته -  از دیر باز در لرستان انجام می شد. جز این اسب در بین اقوام ساکن لرستان از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است " اسب که نخستین بار در روزگار فرمانروایی کاسی ها در بابل مور استفاده واقع شد ، شاید جنبه ای مقدس داشت ".(7)
اما با کاهش اهمیت اسب در زندگی شهری  ، به نظر می رسد " ماشین " جایگزین آن شده باشد. در مراسم خره نیز این مساله کاملاً بازتابی عینی دارد. صبح عاشورا ، پنجره ، شیشه و بدنه ماشین ها هم چون اسب ها گل اندود می گردد. و حتی گاه در روزهای بعد نیز با ظاهری خاک اندود در شهر نمایان  می شوند. با توجه به اطلاعات ذکر شده توسط مطلعین بومی در گذشته مردم بعد از ظهر عاشورا استحمام می کردند و حتی برخی از حمامی های شهر به صورت رایگان - نذری- باز بودند. اما درمورد اسب ها شستشو با تاخیر بیشتری انجام می شد.
عناصر اربعه در مراسم خره
از دیر باز در بین ایرانیان چهار عنصر مقدس ؛ آب، خاک ، باد و آتش مورد احترم و ستایش بود .هر چند برخی معتقدند مراسم خره در لرستان به دوران حکومت اتابکان لر باز می گردد اما به نظر می رسد مراسم مذکور ریشه در آئین های سنتی رایج در استان لرستان داشته باشد. این مساله در نوع عزاداری های فردی در لرستان و اصطلاحات رایج قابل پی گیری است. دیرینگی باور به چهار عنصر مذکور در ایران غیر قابل انکار است اما حضور این عناصر در مراسم عزاداری شیعی ،بر آمدگی آیین های مذهبی بر اساس باورهای بومی راخاطر نشان می کند. هم چنان که ادیان دیگر نیز مناسک خود را بر پایه داشته ها و باورهای موجود در دین پیشین بنا گذاشته اند.
در سنت خره نیز تقدس خاک ، آب و آتش به بهترین شکل آن نمایان است. آتش هنوز هم در بین زرتشتیان از احترام و جایگاه ویژه ای برخوردار است  و تهیه هیزم برای آتش های آئینی  طی اجرای یک مناسک مذهبی پیچده انجام می شود . " هندو ایرانیان ، برای آتش نیز نثاری مرکب از سه جزء فراهم می کردند که شامل هیزم خشک پاکیزه ، بوی ( از قبیل برگ های خشک گیاهان ) و پاره ای از چربی جانوری بود ".(8)
آتش مراسم خره در لرستان هرگز با عامل انسانی یا با ریختن آب بر روی آن خاموش نمی شود. ناظران همیشه منتظر می مانند تا هیزم ها خاکستر شوند . در واقع نوعی نگرش قدسی نسبت به آتش مراسم وجود دارد که کارکرد آن را از خشک کردن صرف  گل ، بیشتر می کند.
تقدس آب نیز از دیر باز در فرهنگ ایرانی مطرح بوده است . آب پاکیزه در نمادهای دینی با نثارهای گیاهی و حیوانی هم چون شیر حیوانات اهلی و گیاهان خوش بو کننده ، شاخص می شود.  علاوه بر کاربرد روانی گلاب در شرایط عزاداری که موجب کاهش احساس غم واندوه می گردد، در دین اسلام نیز پیوند عمیقی بین گلاب و مراسم مذهبی مشاهده می شود. " مسلمان  ها ، سرخ گل را گیاه مقدسی می دانند که از قطره های عرق ریخته از پیشانی پیامبر بر زمین ، به هنگام معراج ، رسته است" .(9)
ارتباط خاک با زمین به عنوان مادر نیز در این راستا آشکار است. امری که بیش از همه در این ترکیب ها قابل شهود است پیوند آیینی و اعتقادی آن ها با مراسم عزاداری امام حسین ( ع) است. " خاک بر سر شدن " ، خاک بر سر شدن "، گل بر سر گرفتن " و ... در فرهنگ عمومی ایران نشان از وقوع حادثه ای ناخوشایند دارد . بنا بر این علی رغم حفظ شرایط قدسی نوعی بار معنایی دیگری را نیز با خود به دوش می کشند.

نتیجه گیری
دین چارچوبی است که در آن بستری مساعد برای پرورش ارزش ها، اخلاقیات و هنجارها، وجود دارد. به محض پذیرش دین ، فرد ملزم به رعایت قوانین و قواعد تعیین شده می ‌شود. او برای نشان دادن باور مندی خویش ناگزیر از ادای اعمالی ویژه است  که بر او به عنوان یک دین باور ، اشکالی از فشار اجتماعی را وارد می کند.
از سوی دیگر فرد دین باور با انجام مناسک خاص، خود را در یک پیوند عمیق با عنصری متعالی تر می ‌بیند. بسیاری از اشیاء، افراد، اعمال، مکان ها و زمان ها در نظر او باری فراتر از آن چه که دارند با خود حمل می ‌کنند. آن چنان که دایره کنش عقلانی نیز گاه در چنین گستره ای نادیده گرفته می شود.
 مراسم خره ، در چنین فضایی دارای بار معنایی عمیقی است و کنش های انسان دین باور در فضای میانه سنت و مدرن شدن را  ، تحلیل می کند. آن چه در این مراسم به صورت برجسته محرز است رابطه کهن و اساطیری آیین با سنت های موجود در استان لرستان و فرهنگ های کهن می باشد. این دایره گستره معنایی موجب فشار اجتماعی مضاعف بر کنش گران شده ، دوام و دیرپایی این سنت کهن را در لرستان و خاصه شهر خرم آباد تا کنون تضمین کرده است.
  - برای دیدن عکس هایی از مراسم خره می توانید به آدرس الکترونیکی ذیل مراجعه کنید:
http://nosratdarvishi.com/article.aspx?id=43
2 - ایزد پناه ، حمید( 1381) " فرهنگ لری" ، تهران : اساطیر ، ص 91.
3 -  مراجعه شود به : عارف ، محمد ( 1385)  " ریخت نگاری آیین نمایشی خره از مناظر قوم ، مذهب و هنر " طرح پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم آباد.
4 -  منظور روستای گوشه در جنوب شرقی شهر خرم آباد است که بقعه و زیارتگاه آن به شینه شاه معروف است.
5- برگرفته از وبلاگ شهر خرم آباد لرستان : http://behrouzyar.blogfa.com/post-14.aspx
6 - ایزد پناه در " http://khormoa.persianblog.ir/post/158
7 - بهزادی ، رقیه (1383)  ، چ دوم ، تهران : طهوری ، ص: 13.
8-  بویس ، مری ( 1381) ، زرتشتیان ؛ باورها و آداب دینی آن ها ، مترجم : عسگر بهرامی ، تهران : ققنوس ، ص : 26.
9- جان پرست در : در آمدی بر انسان شناسی هنر و ادبیات ، مترجم: محمد رضا پور جعفری ، تهران : ثالث ، ص:55.