همه شهرداران تهران

از یازدهم جمادی الاول سال ۱۲۰۰ هجری قمری مصادف با ۱۷۸۵ میلادی كه آقامحمدخان در اندیشه انتخاب پایتخت سلسله قاجار «قریه» تهران را برگزید یكصد سال زمان نیاز بود تا محتسب ها و داروغه ها جای خود در اداره شهر را به «شهرداران» بدهند

شهردارانی كه آمدند شهر را «تمیز نگاه دارند» تا «شرافت دولت كریمه ناصری» در نزد «عابران خارجه و داخله» حفظ شود. بنابراین به حكم ناصرالدین شاه (۱۳۰۰ قمری حدود ۱۲۶۱ شمسی) میرزاعباس خان مهندس باشی از جمله اولین محصلین فرنگ رفته تهران اولین شهردار تهران شد. اما اقدامات او كه می خواست تهران را همانند «فرنگ» تغییر دهد در همان ابتدای كار با موانع متعددی از جمله مخالفت های مردمی و علما مواجه شد و ناصرالدین شاه را ناچار به انحلال وزارت بلدیه و بركناری شهردار تهران كرد. رویدادی كه در طول ۱۲۴ سال آینده نیز به كرات گریبانگیر ۵۷ كفیل، سرپرست و شهردار تهران شد. میرزاآقا اصفهانی ملقب به اسلامبولی، نفتی و اعتمادالملك و دكتر خلیل خان اعلم الدوله ثقفی و ابراهیم خان یمین السلطنه ملقب به نظر آقا شهردار بعدی تهران تا پایان عصر ناصری بودند. با وقوع كودتای رضاخانی اداره شهر تهران برای اولین و آخرین بار در اختیار یك غیرمسلمان قرار گرفت كه با حكم سیدضیاءالدین طباطبایی نخست وزیر دولت كودتا به سمت «شهردار» گماشته شده بود. «مسیو ایكپیان ارمنی» برای اداره شهر كمیسیونی متشكل از یك فرانسوی، دو انگلیسی و دو ارمنی تشكیل داد. جایگزینی چراغ های برقی به جای چراغ های نفتی در برخی از معابر و خیابان های شهر، جمع آوری كودكان بی سرپرست، نصب نیمكت در میادین و سنگفرش خیابان ها از جمله اقدامات وی بود. اولین تحول جدی در نحوه ارائه خدمات به شهروندان و تغییر سیمای شهر در دوره ریاست وی بر شهرداری به وقوع پیوست. البته برخی مورخان نقش سید ضیاءالدین طباطبایی بابت آشنایی به ساختار كشورهای اروپایی و علاقه به امور شهری را در این تحولات بیش از شهردار اعلام كرده اند. با بركناری سید ضیاءالدین توسط رضاخان مسیو ایكپیان نیز به همراه وی محكوم به تبعید شد. در واقع رسم «شهرداری گری» در شهر تهران از دوره مسیو ایكپیان بر شهرداری تهران آغاز می شود. سرنوشتی كه پس از ایكپیان گریبان ۱۳ شهردار دیگر را نیز گرفت. با تبعید او كلید ساختمان «بلدیه طهران» دراختیار «كریم آقا بوذرجمهری» قرار گرفت كه از وی به عنوان یكی از نزدیكان رضاخان نام برده می شود. رضاخان به دلیل مشاركت فراوان وی در جریان كودتا و همچنین گوش به فرمانی وی پست شهرداری را به وی اعطا كرد و حتی اجازه داد خیابانی در تهران (پانزده خرداد فعلی) به نام وی نامگذاری شود. بوذرجمهری از سال ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ همزمان با آغاز موج اول توسعه و مدرنیزه كردن تهران ریاست شهرداری را برعهده داشت. احداث تعدادی از خیابان های تهران اعم از فردوسی، برق و باب همایون به وی نسبت داده می شود. با سفردرمانی بوذرجمهری به اروپا سرهنگ فضل الله بهرامی اداره شهر تا انتصاب «تیمسار هوشمند» را برعهده گرفت. وی پس از چهار سال ریاست به دلیل آنچه توهین به دربار تلقی شد مورد غضب شاه قرار گرفته و به حبس ابد محكوم شد. پس از محاكمه هوشمند بار دیگر فضل الله بهرامی ریاست شهرداری را بر عهده گرفت كه نصب اولین كارخانه برق در دوره وی به وقوع پیوست. تقی خواجه نوری (آذر تا دی ۱۳۱۷) قاسم صوراسرافیل (۱۳۱۹-۱۳۱۷) و علی اصغر فروزان (شهریور- مهر ۱۳۱۹ -۱۳۲۰) آخرین شهرداران عهد رضاخانی بودند. تهران در این دوره از بابت كالبدی و خدماتی شاهد تحولات عظیمی بود كه مهمترین آنها خیابان كشی و تغییر ساختار معماری تهران از كوچه های بن بست تودرتو به ماتریكسی قابل تردد سواره است. احداث خیابان های شاهرضا (انقلاب) و پهلوی (ولی عصر) نیز به عنوان محورهای غرب به شرق و جنوب به شمال در این دوره صورت گرفت. تقریباً تمامی شهرداران این دوره به دلیل تفكر نظامی رضاشاه دارای سابقه نظامی گری بودند. آغاز دوره پهلوی دوم مصادف با دولت های كوتاه مدتی بود كه هیچ كدام راه به جایی نمی بردند تا اینكه غلامحسین ابتهاج رئیس وقت كلوپ جهانگردی در سال ۱۳۲۳ به فرمان شاه شهردار تهران شد. از مهمترین ویژگی های ابتهاج ریاست متعدد وی بر شهرداری تهران است. وی سه بار به ریاست شهرداری تهران انتخاب شد اما هر بار پس از یك سال مدیریت از این سمت كنار گذاشته شد. ابتهاج در سال ۱۳۴۰ به دلیل اتهاماتی از قبیل تصرف غیرقانونی در اموال شهرداری و اراضی بلوار نهر كرج و معامله اراضی مهمانخانه شهردار و ۴ میلیون ریال اختلاس به دادگاه فراخوانده اما تبرئه شد. محمود نریمان نیز به عنوان هجدهمین شهردار تهران به مدت دو ماه تهران را اداره و سپس به دلیل نظر مخالف شاه بركنار شد تا قوام السلطنه اجازه یابد مهدی مشایخی را به این سمت منصوب كند. مشایخی پس از سه سال مدیریت به دلیل پاره ای از اتهامات از جمله اختلاس به دادگاه فراخوانده شد. محمد خلعتبری، حسام الدین دولت آبادی و محمد مهران نیز جمعاً ۳ سال اداره شهر را برعهده گرفتند كه از این دوران باغ سنگلج (پارك شهر) به یادگار مانده است.مهدی نامدار به عنوان بیست و سومین مدیر شهر تهران نیز به مدت ۸ ماه شهرداری (تیر- فروردین ۱۳۲۹- ۱۳۳۰) پس از ترور رزم آرا چند ماهی را در راهروهای دادگستری سرگردان شد. پس از وی ارسلان خلعتبری به مدت یك ماه، محمد مهران برای دومین بار و به مدت ۱۵ ماه، نصرالله امینی ۱۱ ماه و تیمسار محمدعلی صفاری ریاست شهرداری را برعهده گرفتند. صفاری نیز پس از بركناری از شهرداری مدت زمانی را صرف رفع اتهامات خود كرد. پس از وی كه گفته می شود آرزو كرده ای كاش هیچ وقت مسئولیت شهرداری را نمی پذیرفت غلامحسین ابتهاج برای دومین بار و نصرت الله منتصر سكان هدایت شهرداری را به دست گرفتند كه ابتهاج پس از ۱۱ ماه بركنار و منتصر بعد از ۷ ماه به اتهام اختلاس و بی لیاقتی در حفاظت از اموال دولتی به دادگاه فراخوانده شد.

---