ایران در حال گذار: «تصاویری از ایران» از لارنس لاکهارت

زهره دودانگه

تصاویری از ایران : ‏‫عکسهای لارنس لاکهارت٬ دهه ۱۹۲۰ تا دهه ۱۹۵۰ میلادی؛ جیمز بمبرگ، چارلز ملویل؛ کیمبریج: دانشگاه کیمبریج٬ مرکز مطالعات خاورمیانه اسلامی، ۲۰۰۲
«اگر یکی از عمده تفاوت‌های عکس و نقاشی در قطعی بودن واقعیتِ عکس باشد، در اینصورت، عکس از این اقبال برخوردار است که به‌مثابه یکی از ابزارهای مهم ثبت تاریخ شناسایی شود: یک شاهد» (زهره روحی، 1391). وجود چنین ویژگی ای در عکس، روش مطالعات تاریخی با رجوع به تصاویر را غیر قابل جایگزین می سازد. چرا که عکس بازگو کنندۀ جزئیاتی است که به نوشتار در نمی آید و تصور و خیال انسان را که مبتنی بر توصیفات نویسنده بنا می شود، به واقعیت نزدیک می کند. همانگونه که ویل دورانت در کتاب تاریخ تمدن خویش اشاره کرده، شرح تاریخ (به ویژه تاریخ پیش از دوران مدرن) با تکیه بر وقایع مهم تاریخی و شرح زندگی نام آوران و استثناهای تاریخ نگاشته شده است، متونی که به نظر می رسد در آن ها شرح حال مردم عادی سرزمین ها، کسانی که با کارهای روزمره چرخ اقتصادی جامعه را می گردانیده و حرکت آن را در مسیر تاریخ میسر می ساختند، خالی است. اما از سده گذشته تا کنون به یاری روش های مدرنی چون عکاس و فیلمبرداری میتوان گوشه هایی از تاریخ را ثبت کرد که در نوشتار قابل بازنمایی نیست و پژوهش را بر روی «هستنده هایی که دیگر نیستند» (به زعم رولان بارت) میسر نمود. در این عکس ها می توان زوایایی از زندگی مردم و محیط پیرامون آن ها را کاوید؛ پوشش، خوراک، آمد و شد، ابزار کار، مساکن و بناها، مراسم و آیین ها همگی تحت عنوان سبک زندگی مردمِ هر روزگار، با استفاده از ابزار و فنون بصری است که به گویاترین وجه ممکن درک می شوند.
در مطالعات تاریخ ایران مدرن، عکس های لارنس لاکهارت (Laurence Lockhart) از منابعی است که می تواند مورد استناد قرار گیرد. لاکهارت در سال 1890 میلادی در لندن به دنیا آمد و در دانشگاه کمبریج، تحت تاثیر ادوارد براون، به ایرانشناسی علاقه مند شد. از نتایج و آثار پژوهشی او درباره ایران  میتوان به تاریخ ایران دانشگاه کمبریج، نادرشاه: آخرین کشورگشای آسیا و انقراض سلسله صفویه اشاره کرد. اما آنچه در این نوشتار مورد توجه قرار دارد، تصاویری است که او در جریان سفرهای خود به ایران میان سال های 1305 تا 1350 ه.ش ثبت کرده است. آغاز سفرهای لاکهارت به ایران با استخدام در کمپانی نفتی ایران و انگلیس (APOC) در سال 1305 ه.ش شکل گرفت؛ یعنی دورانی که حکومت پهلوی به تازگی استقرار یافته و مدرنیته ایرانی رو به سوی مدنیزاسیون و تغییراتی گسترده با الهام از ملل اروپایی می گذاشت؛ تغییرات شهری مبتنی بر نهادسازی شکل می گرفت، بناهای جدید بر پای می شد و خیابان های عریض چهره شهرها را تغییر می داد. عکس های لاکهارت در این دوره «مردم و مناظر ایران را در زمانی که قسمت اعظم کشور هنوز تحت برنامه مدرن سازی رضاشاه قرار نگرفته اند به ثبت رسانده اند». اما در سفری که 20 سال بعد در سال 1326 به مناطق جنوب ایران کرد، در نوشته ها و عکس های خود متوجه تغییراتی بود که در دو دهه گذشته در ایران به وقوع پیوسته و تفاوت بارزی را میان ایران قدیم و جدید موجب شده بود. او «از طریق نوشته ها و عکسهایش بعضی مغایرات های بارز بین ایران قدیم و ایران جدید، برای مثال اختلاف بین روستاهای کوچک میان نخلستان های اروندرود و پالایشگاه عظیم و مدرن آبادان، بزرگترین پالایشگاه دنیا را درج کرده است». او در نوشته های خود شگفتی خود را از این تغییرات بیان کرده و آورده است که: «محله های مسکونی جدید ناگهان پدیدار شده بودند و علاوه بر چندین مدرسه جدید، یک سینمای بزرگ که به سادگی با سینماهای هر شهر مشابه اروپایی یا امریکایی رقابت می کرد، نیز در آبادان وجود داشت». ده سال بعد او در سفری طولانی در ایران را آغازکرد و از شهرهایی چون اردبیل، مراغه، کرمانشاه، رشت، شیراز، اصفهان و ... دیدن کرد؛ نتیجه این سفر چاپ کتاب شهرهای ایران در سال 1960 م است.
و اما کتاب تصاویری از ایران به کوشش جیمز بمبرگ و چارلز ملویل و شامل حدود 80 عکس از لارنس لاکهارت میان سال های 1920 تا 1950 است. عمدۀ تصاویر دارای تاریخ، مکان و بعضا شرحی بسیار کوتاه است و موضوعاتی چون فضاهای نوپای مدرن شهری، حومه ها و روستاها، فعالیت های مردم در خیابان ها، دروازه ها، اماکن زیارتی و غیره را در شهرهایی چون تهران، مشهد، همدان، بوشهر، خرمشهر،  قم و ... نشان می دهد. در پژوهش درباره ایران مدرن دستیابی به مجموعه تصاویر لارنس لاکهارت - به لحاظ اینکه دورۀ زمانیِ گذار ایران به مدرنیزاسیون و تغییرات بنیادین در ساختارهای شهری و سبک های زندگی مردمی را نشان می دهد- می تواند حائز اهمیت باشد، و کتاب تصاویری از ایران از دانشگاه کمبریج یکی از آن هاست. انتشار تصاویر این کتاب در رسانه ها و سایر منابع و متون نیازمند کسب مجوز است، که در پژوهشی که نگارنده درباره رابطه فضا و فرهنگ در ایران مدرن در دست انجام دارد، مد نظر قرار می گیرد.
        
منبع:
تصاویری از ایران : ‏‫عکسهای لارنس لاکهارت٬ دهه ۱۹۲۰ تا دهه ۱۹۵۰ میلادی/ لارنس لاکهارت، جیمز بمبرگ، چارلز ملویل؛ کیمبریج: دانشگاه کیمبریج٬ مرکز مطالعات خاورمیانه اسلامی، ۲۰۰۲

«شورمندی عکس»: رولان بارت، زهره روحی، آذر 1391
http://www.anthropology.ir/node/14928

مشخصات کتاب در کتابخانه، موزه و اسناد مجلس شورای اسلامی

http://dlib.ical.ir/site/catalogue/927892

مطالب مرتبط در انسان شناسی و فرهنگ:

کتاب تاریخ ایران کمبریج

http://www.anthropology.ir/node/12354

 

ایمیل: [e-mail]

دوست و همکار گرامی
چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی، نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید
http://anthropology.ir/node/11294