عزاداری گروهی آرامش بیشتری به همراه دارد

بررسی مراسم عزاداری از دیدگاه روانشناسی

هر فرد در زندگی خود با حوادث ریز و درشت بسیاری مواجه است که در میان آنها اتفاقات خوشایند و ناگوار هم به‌چشم می‌خورد.

حوادثی مانند بیماری، ازدواج، طلاق، تولد فرزند، از دست دادن شغل، بازنشستگی و دلخراش‌ترین آنها یعنی فوت یکی از نزدیکان از جمله آنهاست اما هر کس براساس شدت حادثه و مکانیسم‌های دفاعی خود، واکنش‌های متفاوتی نشان می‌دهد. بدترین و دلخراش‌ترین واکنش روانی، در مقابل از دست دادن نزدیکان است که از آن با عنوان سوگ یاد می‌شود. در واقع سوگواری واکنش طبیعی انسان در مقابل از دست‌دادن چیزی یا شخص باارزشی است که می‌تواند به‌دلیل از‌دست‌دادن محبت، وابستگی، حمایت و شخصیت اجتماعی شخص فوت شده باشد. حوزه سوگواری به ۲نوع شخصی و اجتماعی تقسیم می‌شود که نوع اجتماعی آن با عنوان عزاداری برای بزرگان دین برگزار می‌شود. مراسم عزاداری یکی از آداب و سنن اسلامی به‌شمار می‌رود که در فرهنگ شیعی تأکید زیادی برآن به ویژه برای زنده نگه‌داشتن یاد سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) شده است.

از ابتدای تاریخ، هر فرهنگ و مذهبی، آیین‌ها و مراسم خاصی برای سوگواری داشته که در طول هزاران سال و براساس باورهای اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و نوع نگاه به مرگ و معنای آن، شکل گرفته است و هرکدام کارکرد روانشناختی خاصی در گذر از مراحل چندگانه سوگ دارد و فرد عزادار را در پذیرش این واقعه یاری می‌دهد.آیین سوگواری از ادیان و اعتقادات مذهبی بسیار تأثیر گرفته است، مثلاً ادیان توحیدی به زندگی پس از مرگ اعتقاد دارند و مرگ را یک جدایی موقت برای رسیدن به وصال ابدی به خداوند می‌دانند. در واقع این آیین‌ها و مراسم که در قالب خداحافظی برگزار می‌شوند بستری را فراهم می‌کنند تا مرگ عزیزان باور و فرد درگذشته مورد احترام واقع شود.

در فرهنگ اسلامی و ایرانی، آیین تشییع جنازه وجود دارد و باعث می‌شود تا واقعیتِ محترم و قابل لمس مرگ برای همه باورپذیر شده و فرایند انکار خنثی شود. از سوی دیگر با حضور اطرافیان در این مراسم، فرد داغدار مورد حمایت قرار می‌گیرد و به فرد درگذشته احترام گذاشته می‌شود. در این میان احساس غم و اندوه اطرافیان و شرکت‌کنندگان در مراسم و اتحاد اطرافیان در برگزاری مراسم باعث آرامش خانواده داغدار می‌شود.

دکتر محمدی کنگرانی در تعریف روانشناختی سوگ می‌گوید: «هرچه فرد متوفی عزیزتر و مرگ او دلخراش‌تر و ناگهانی‌تر باشد اثرات غمبار آن در عمق وجود بازماندگان بیشتر رسوخ می‌کند و ماندگارتر است. این در حالی است که با گذشت زمان از شدت واکنش سوگ کاسته می‌شود اما در سالگرد درگذشت، واکنش سوگ تشدید می‌شود و حتی گاهی به‌شدت سوگ اولیه بروز می‌کند. در بعضی از فرهنگ‌ها، مراسم سوگواری و عزاداری برای به‌خاطر‌آوردن خاطرات تلخ و شیرین و یادآوری عزیز ازدست‌رفته تا سال‌های متمادی در سالگرد فوت او برگزار می‌شود.»

دکتر حامد محمدی کنگرانی، عضو کمیته رسانه انجمن روانپزشکان ایران درباره واکنش‌هایی که افراد دربرابر از دست دادن یکی از عزیزان خود بروز می‌دهند، اینطور توضیح می‌دهد: «اولین مرحله، انکار و ناباوری است. فرد عزادار، فوت عزیز را باور نمی‌کند و همه جا او را جست‌وجو می‌کند تا تدریجاً واقعیت را بپذیرد. سپس خشمگین می‌شود و از اینکه چرا این اتفاق ناراحت‌کننده برای او افتاده است، عصبانی می‌شود. مرحله بعدی معامله است و فرد می‌کوشد با بخشش اموال او و انجام کارهای نیک و دعا، سعی در بازگرداندن عزیز ازدست‌رفته خود کند. احساس گناه و عذاب وجدان یکی دیگر از مراحل سوگ است که فرد خود را در این فقدان مقصر می‌داند. فرد سوگوار تدریجاً افسرده می‌شود و در نهایت حقیقت مرگ را می‌پذیرد و به زندگی عادی خود بازمی‌گردد.»

در دین اسلام و به‌ویژه مذهب شیعه، وفات پیامبراکرم(ص) و وفات و شهادت ائمه اطهار و خاندان پاک ایشان، دردناک‌ترین و جانسوزترین وقایع تاریخی و مذهبی هستند اما در این میان شهادت حضرت امیر(ع) و امام حسین(ع) از بقیه غمبارتر هستند که ناشی از نوع شهادت ایشان است. حضرت علی(ع) در محراب و در حال نماز و به شکلی کاملاً ناجوانمردانه از پشت ضربت خوردند در حالی که شجاعت و رشادت ایشان زبانزد خاص و عام بوده اما ایشان هنگام شهادت نه در لباس رزم که در محراب عبادت ضربت خوردند. امام حسین(ع) نیز در روز عاشورا و تنها با همراهی عده کمی از اهل‌بیت(ع) و یاران وفادار و در میان خیل نامردمی‌های اهل کوفه شهید شدند. این موضوع باعث شده است در طول سال‌ها نه‌تنها غم و اندوه بازماندگان و پیروان آنها کم نشود بلکه هرساله و به‌ویژه در سالگرد شهادت آنها، مراسم عزاداری و سوگواری با شدتی حتی بیش از مراسم سوگواری اولیه انجام شود.

دکتر محمدی کنگرانی در بیان تفاوت عزاداری فردی و اجتماعی می‌گوید: «این‌دو، از دیدگاه ‌روانشناسی‌کاملا تفاوت‌هستند. داغ‌دیدگی ‌واقعی ‌امری ‌است‌ غیراختیاری ‌و افراد داغدار از مدار زندگی ‌عادی ‌خارج ‌می‌شوند و باید به‌تدریج‌ به ‌زندگی ‌عادی ‌برگردند اما مراسم‌عزاداری کاملاً اختیاری‌و برنامه‌‌ریزی‌شده ‌است‌و بخشی‌از برنامه‌های‌ زندگی عادی ‌افراد محسوب‌می‌شود. داغداری ‌حالتی‌ روانی‌ و درونی‌است ولی ‌مراسم ‌عزاداری‌ معمولاً به‌صورت ‌اجتماعی‌صورت‌ می‌گیرد.»یکی از کارکردهای روانشناختی مراسم سوگواری، کاستن غم و اندوه بازماندگان و همدردی با آنهاست. شرکت در مراسم عزاداری شهادت حضرت علی(ع) باعث می‌شود عزاداران با حمایت معنوی، یکدیگر را در تحمل غم از‌دست‌دادن ایشان یاری می‌کنند و با یادآوری شجاعت‌ها و فضایل اخلاقی ایشان، علاوه بر زنده‌نگه‌داشتن یاد آن حضرت، سعی کنند تا با پیروی از مشی و سلوک ایشان لحظه‌ای از زندگی روزمره جدا شوند و به معنویت پناه ببرند و حس هدفمندی و معناداری را در زندگی تکراری خود زنده کنند.

عضو کمیته رسانه انجمن روانپزشکان ایران می‌گوید: «یکی دیگر از کارکردهای روانشناختی مراسم سوگواری، مواجهه بازماندگان با مفهوم مرگ و کنار آمدن با حس هراس از مرگ خود است. ترس از مرگ در بسیاری از بازماندگان باعث از دست رفتن اعتمادبه‌نفس و توانایی بازگشت به زندگی می‌شود. به یادآوردن دلاوری‌ها و بزرگمردی‌های حضرت علی(ع) وبه شهادت رساندن ناجوانمردانه ایشان که حتی قاتل نیز توانایی رویارویی با ایشان را نداشته است، باعث می‌شود تا مرگ، تنها واسطه‌ای برای رسیدن به وصال ابدی باشد. این موضوع به‌ویژه در مورد شهادت امام حسین(ع) صحت دارد که منشأ تغییرات شگرف مذهبی و تاریخی شد. در این صورت مرگ دیگر تجربه‌ای از انفعال نیست و افراد در مقابل آن احساس درماندگی نمی‌کنند بلکه می‌تواند دریچه‌ای به سوی آرامش باشد.»

وی ادامه می‌دهد: «یکی دیگر از کارکردهای روانشناختی سوگ، کمک به کنار آمدن با احساس گناه است. احساس گناه و عذاب وجدان یکی از شایع‌ترین احساسات در مواجهه با مرگ عزیز است. در جریان شهادت حضرت علی(ع) نامردمی‌ها و ناجوانمردی‌های مردم کوفه که عیناً در شهادت امام حسین(ع) نیز تکرار شد، جریانی به‌وجود آورد و باعث شد تا مدت‌های مدید، گروه‌های مختلفی از مسلمانان که دچار احساس گناه شده بودند و خود را در شهادت آن حضرت مقصر می‌دانستند با نام‌های گوناگون گرد هم آیند و دست به سوگواری‌های جمعی و حتی انتقام از قاتلان آنها بزنند. شرکت در مراسم سوگواری به‌صورت گروهی باعث می‌شود تا افراد با عزاداری و ابراز هیجان، این احساس گناه تاریخی را التیام بخشند و از آن درس عبرت بگیرند.»

وی صحبت‌های خود را درباره حضور گروهی در مراسم عزاداری اینطور ادامه می‌دهد: «ناگفته نماند آرامش‌بخشی و تسلی خاطر زمانی برای فرد عزادار حاصل می‌شود که وی در مراسم جمعی شرکت کند و تصور اینکه با نشستن در خانه و چشم دوختن به صفحه تخت و بی‌جان تلویزیون همان نتایج حاصل شود، کمی دور از انتظار است و چه بسا آثار ‌مخرب روانی و هیجانی به همراه داشته و فرد را آماده ابتلا به بیماری‌های روان‌تنی از جمله افسردگی و اضطراب می‌کند.»

دکتر حامد محمدی کنگرانی از دیگر کارکردهای مراسم سوگواری به‌ویژه به‌صورت گروهی را احساس اتحاد و همدلی بین افراد مختلف جامعه می‌داند؛«وقتی گروهی از افراد از ظواهر زندگی دوری می‌کنند و به معنویات روی می‌آورند هرچند برای مدتی کوتاه اما در پناه مراسم مذهبی و نیایش، اصول اخلاقی از جمله کمک به مهار خشم نسبت به‌خود و دیگران، کمک به نیازمندان و... را یاد می‌گیرند. کسانی که با حضور قلب و بدون تظاهر در مراسم سوگواری حاضر می‌شوند و عزاداری می‌کنند به این اعتقاد قلبی رسیده‌اند که کسی که در راه خدا جان خود را نثار کرده، همیشه در یادها زنده است و خود نیز سعی می‌کنند به چنین مرگی دست پیدا کنند.»

توسل، یکی از ارکان مهم فرهنگ شیعه است. توسل به ائمه اطهار(ع)، برای شفاعت در درگاه خداوند و بخشش گناهان و رسیدن به حاجات قلبی است. مردم عزادار غرق در زندگی روزمره و با انبوهی از مشکلات مالی، اجتماعی، بیماری و... در مراسم سوگواری شرکت می‌کنند، وابستگی‌های مادی را فراموش می‌کنند و در آرامش روان و از صمیم قلب با توسل به ائمه علاوه بر عزاداری، حاجات قلبی خود را نیز طلب می‌کنند که از نظر روانشناختی باعث افزایش اعتمادبه‌نفس و تقویت امید و انگیزه تلاش در بازگشت به زندگی عادی می‌شود.

عزاداری به‌ویژه در جامعه و فرهنگ ما ایرانیان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. ناگفته پیداست که برپایی عزاداری امام علی(ع) افزون بر تسلی بخشیدن به شرکت‌کنندگان در آن مراسم، به‌طور کاملا طبیعی، سبب می‌شود تا نام و یاد امام‌علی(ع) همواره زنده نگاه‌داشته شود؛ به‌ویژه آنکه عزاداری بر امام‌علی(ع) در قالب یکی از مردمی‌ترین رسم‌های اجتماعی میان مسلمانان و در لیالی پرفیض قدر انجام می‌شود و همگان در هر سن و از هر صنف، زن و مرد، پیر و جوان و خردسال و... با حضور در آن، پیام‌ها و درس‌های بسیاری با عمق جان دریافت می‌کنند.