پایان اقتصاد زیرزمینی در پتروشیمی

آزادسازی قیمت محصولات پتروشیمی زمینه ورود ایران به بازارهای جهانی را فراهم کرده است

صنعت پتروشیمی در آستانه ۵۰ سالگی قرار دارد و برای رسیدن به چشم‌انداز ۲۰ ساله کشور که سند توسعه کشور نام گرفته است، ایران به ۵۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری این صنعت مهم که یکی از صنایع زیربنایی توسعه صنعتی و اقتصادی به شمار می‌رود نیاز دارد.

ابتدای پیروزی انقلاب، حدود ۳ میلیون تن ظرفیت تولید مواد پتروشیمی در کشور ایجاد شد تا ایران به عنوان یکی از پیشگامان این صنعت در منطقه خلیج فارس مطرح شود، اما با شروع جنگ تحمیلی علیه ایران کارهای ساختمانی این طرح‌ها در حالی که ۸۰ درصد عملیات آن به اتمام رسیده بود نیمه‌کاره رها شد، ولی در همین احوال عربستان از توسعه این بخش بازنماند و هم‌اکنون به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان محصولات پتروشیمی در جهان و منطقه به شمار می‌رود و سرمایه‌گذاری‌های کلانی در این بخش کرده است.

پیش‌بینی می‌شود با حجم سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در صنعت پتروشیمی کشور طی چند سال‌ آینده یعنی سال ۱۳۹۰ یک‌سوم بازار پتروشیمی خاورمیانه در اختیار ایران قرار گیرد. برآوردها حاکی از آن است که میزان تولید محصولات پتروشیمی ایران طی دهه آینده از مرز۷۶میلیون تن خواهد گذشت. با این حال سهم ایران به دلیل عدم سرمایه‌گذاری در بخش پتروشیمی در دهه‌های قبل از سهم ۵۷۰ میلیارد دلاری پتروشیمی در سطح جهان در شرایط کنونی ناچیز است.

باتوجه به توانایی و پتانسیل انرژی بویژه انرژی گاز باوجود منبع غنی‌ پارس جنوبی در ایران، سرمایه‌گذاری و چاره‌اندیشی برای حجم عظیم محصولات تولیدی این صنعت باید در دستورکار قرار گیرد تا بازدهی سرمایه‌گذاری آن که از توجیه اقتصادی بالایی برخوردار است، افزایش یابد. اکنون میزان تولید محصولات پتروشیمی از یک میلیون و ۶۰۴ هزار تن در سال ۵۷ به ۳۰ میلیون تن رسیده است و ساخت مجتمع‌های پتروشیمی جدید در مناطقی همچون عسلویه و بی‌نیازی صنایع پایین دستی داخلی از واردات مواد اولیه به توسعه صنعت کمک شایانی کرده است.

هم‌اکنون ۶۷ نوع محصول پتروشیمی در کشور تولید می‌شود که این میزان با توجه به فرآیند تولید در صنایع پایین دستی افزایش می‌یابد.

عمده‌ترین محصولات صادراتی پتروشیمی در بخش مواد پایه شامل متانول، اتیلن، پروپیلن، بوتادین و اتیلن است و در بخش محصولات جانبی و سوخت، فرآورده‌هایی چون پروپان، بوتان، بنزن و در بخش آروماتیک‌ها، پارازایلین و برش سنگین آروماتیک هم‌اکنون در فهرست صادرات قرار دارند. ایران در تولید محصولاتی نظیر اوره، آمونیاک، متانول و اتیلن در سطح جهان دارای عنوان است.

براساس این گزارش باتوجه به محدود بودن ذخایر هیدروکربوری جهان و تدوین سیاست‌های کلان برای حداکثر استفاده از منابع فسیلی و ایجاد ارزش افزوده و جهت اجرای برنامه‌های کلان در این بخش، این صنعت تا سال ۱۳۹۴ باید به رکورد بالاترین سهم در تولید متانول جهان و بالاترین سهم در تولید اتیلن و اوره خاورمیانه دست یابد. افزایش سهم سرمایه‌گذاری بخش خصوصی داخلی و خارجی در این صنعت برای توسعه پتروشیمی از افق‌های ۱۰ساله ترسیم شده است. دستیابی به تولید ۱۲ میلیون تن اتیلن، ۱۰ میلیون تن پلیمر، ۴ میلیون تن آروماتیک، ۵/۸‌میلیون تن اوره و ۱۵ میلیون تن متانون از اهداف کمی و کیفی این افق ۱۰ ساله تعریف شده است.

پیش‌بینی می‌شود با حجم سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در صنعت پتروشیمی کشور طی چند سال‌ آینده یعنی سال ۱۳۹۰ یک‌سوم بازار پتروشیمی خاورمیانه در اختیار ایران قرار گیرد.

همچنین براساس سند توسعه چشم‌انداز نیز سرمایه‌گذاری ۵۰ میلیارد دلاری برای دستیابی ایران به عنوان نخستین تولیدکننده محصولات پتروشیمی در منطقه باتوجه به ویژگی‌ها و جذابیت‌های بالا و برگشت پذیری بالای سرمایه‌ای آن نیاز به عزم جدی و برنامه‌ریزی‌های کلان دارد و براین اساس، یکی از هدف‌گذاری‌های صنعت پتروشیمی ایران در اختیار گرفتن سهم قالب تولید محصولات پتروشیمی و کنار زدن رقیب خود یعنی سابیک عربستان تا افق چشم‌انداز است.

در این ارتباط با تکمیل و راه‌اندازی طرح‌ها و پروژه‌های بزرگی همچون واحدهای پتروشیمی جم، زاگرس، غدیریک، برزویه، پلیمر آریا ساسول و اخیرا نیز ایزوسیانادهای کارون، سهم صنعت پتروشیمی ایران از ظرفیت تولید محصولات از ۱/۱۴ درصد به بیش از ۲۵درصد تا پایان سال گذشته افزایش پیدا کرده است. همچنین طبق ترسیم برنامه ۵ ساله آینده باید عملیات ساخت و اجرای ۲۸واحد پتروشیمی از محل سفرهای استانی رئیس جمهور و ۲۱طرح پیشنهادی وزارت نفت آغاز شود که در صورت تحقق آن تعداد، کل واحدهای فعال پتروشیمی ایران را به حدود ۱۰۰واحد افزایش خواهد داد.

همچنین افزایش سهم صادرات از دیگر اولویت‌های صنعت پتروشیمی است که در افق برنامه پنجم توسعه نیز دیده می‌شود. سهم صادرات از ۳۴ درصد در سال ۸۳ به بیش از ۴۲ درصد در سال ۸۷ افزایش یافته و در بخش صادرات غیرنفتی سهم ۶/۳۶ درصد را از آن خود کرده است.

از سوی دیگر، نظارت برفعالیت واحدهای پایین دستی از جمله مسائلی بوده که مورد توجه قرار گرفت و براساس تحقیقات صورت گرفته تا سال ۸۴ حدود ۶۰۰۰ واحد تولیدی فعال در زمینه مواد شیمیایی و پلیمری تعطیل شده و مواد اولیه آن در بازار سیاه عرضه شده است. وجود چنین فضایی در تولیدات صنایع پتروشیمی، دولت را برآن داشت تا نرخ محصولات پتروشیمی را واقعی و آزاد و از پرداخت یارانه به آن خودداری کند. براین اساس در بودجه سال ۸۶ ، دولت مکلف شد نسبت به آزادسازی نرخ این محصولات به منظور جلوگیری از بازارسیاه، رانت‌خواری و افزایش کیفیت محصولات تولیدی، قیمت محصولات پتروشیمی را آزاد کند.

از همین روی، از ۲سال پیش تاکنون قیمت تمام محصولات در فرآیند بورس کالا تعیین می‌شود و عرضه و تقاضا در بورس صورت می‌گیرد که به گفته کارشناسان، این موضوع به افزایش بهره‌وری و کارایی صنایع پایین دستی منجر شده و از واریز سود هنگفت به جیب دلالان و واسطه‌گران این رشته جلوگیری شده است و سامانه اقتصاد سایه(زیرزمینی) برای مواد اولیه پتروشیمی به هم ریخته است. آزادسازی نرخ محصولات، زمینه خوبی را برای ورود ایران به بازارهای جهانی و افزایش رقابت فراهم کرده و در واقع به اقتصاد زیرزمینی در این صنعت مادر که بیش از ۳۰۰۰ نوع صنعت زیردستی را شامل می‌شود، پایان داده است.

زیبا اسماعیلی